Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

Ritorika və pedaqogika 
 
Pedaqogika dedikdə, hər şeydən əvvəl, təlim prosesi nəzərdə 
tutulur.  Yunan  dilindən  götürülmüş  bu  terminin  mənası  insanı 
tərbiyələndirmək  deməkdir.  Pedaqogika  tərbiyənin  mahiyyətini, 
məqsədini,  vəzifələrini  və  qanuna  uyğunluqlarını  öyrənir.  Peda-
qogika  habelə  təlim  və  təhsil  prosesində  və  həyatda  şəxsiyyətin 
rolunu  müəyyənləşdirir.  Pedaqogika  cəmiyyət  üçün  çox  lazımlı 
bir sənətdir. Buna görə də o, qədim Yunanistanda e.ə. V-IV əsr-
lərdə meydana gəlmişdir. Müasir dövrdə təlim və təhsil sistemini 
pedaqoji  atributsuz  təsəvvür  etmək  çətindir.  Bu  gün  pedaqogika 
təkcə  təlim  və  tərbiyə məsələləri  ilə  məhdudlaşmır.  Cəmiyyətdə 
hər bir üzvün tərbiyəsi, əxlaqi davranışı, o cümlədən başqaları ilə 
mədəni  rəftarı  kimi  vacib  məsələləri  öyrənir.  Tədris  prosesində 
müəllimin  nitqinin  gözəlliyi  tələbəni  (şagirdi)  cəlb  etmək,  elmi 
sevdirmək üçün əsas cəhətdir. Böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinski 
nahaq  deməmişdir  ki,  müəllim  şəxsiyyəti  tərbiyədə  hər  şeydir. 
Müəllim  öz  bəlağətli  nitqi  ilə  tədris  etdiyi  fənninin  incəliklərini 
tələbə  və  şagirdlərinə  sevdirdiyi  kimi,  bir  şəxsiyyət  kimi  özünə 
hörmət və nüfuz da qazanır. 
Yeni  yetişən  nəslin  və  gənc  mütəxəssislərin  nitq  mədəniy-

---

 
122 
yəti,  əsasən,  ali  və  orta  məktəb  müəllimlərinin  fəaliyyətindən 
asılıdır.  Ali  məktəb  tələbələri  ədəbi  dilin  bütün  normalarını 
bilməli və ona əməl etməlidir. Bu vəzifənin təməli orta məktəbdə 
qoyulmalı,  ali  məktəbdə  isə  bu  iş  tamamlanmalıdır.  Bu  işdə 
bütün  fənn  müəllimləri  iştirak  etməlidir.  Tələbələrin  əksəriyyəti 
burjua,  sosial,  demokrat  və  s.  kimi  sözlərin  vurğusunu  düzgün 
tələffüz  etmirlər.  Bu  sözlər  daha  çox  tarix  dərslərində  işlədilir. 
Əlbəttə, tarix müəllimi buna biganə qala bilməz. 
Məlumdur  ki,  hər  bir  adamın  nitqi  onun  keçirdiyi  psixoloji 
proseslərdən  və  emosiyalardan  asılıdır.  Məsələn,  mənfi  emosi-
yaların  təsiri  altında  olan  tələbənin  nitqinin  (psixolinqvistik 
mexanizmi sanki bağlı olur. O, istədiyi fikri ifadə edə bilmir. Bu 
onun  səsinin  ahəngində,  intonasiyasının  pozulmasında,  sözləri 
təhrif etməsində, dil vahidlərini bəzən düzgün seçə bilməməsində 
hiss  olunur.  Müəllim  bu  vaxt  tələbənin  səhvlərini  düzəltməli, 
onun dil xətalarını təshih etməlidir. 
Nitq  mədəniyyəti,  problemi  daha  çox  dil  və  bununla  bağlı 
elmlər (ümumi dilçiliç, dil tarixi, müasir dil və s.) və ədəbiyyat-
şünaslıqla bağlıdır. 
Dil  qanunlarını  öyrənmək  birinci  növbədə  dilçiliyin  vəzifə-
sidir.  Dilçilikdən  dərs  deyən  müəllim  ilk  növbədə  tələbənin 
nitqindəki: dialektizmlərlə mübarizə aparmalıdır. 
Ədəbi tələffüz, yüksək nitq mədəniyyəti normaları əbəbiyyat 
dərslərində  daha  böyük  zərurət  kəsb  edir.  Bədii  nitqin  estetik 
duyumu, onun ekspressiv siqləti, induktiv təsiri məhz onu yüksək 
ədəbi dillə çatdırmağı tələb edir. 
Klassik  ədəbiyyatımızdakı  əruzun  bütün  bəhrlərini  təfilələri 
üzrə düzgün mənimsəmədən klassik şeiri nə demək, nə də tədris 
etmək olar. 
Şeirin  xüsusiyyətlərindən,  daxili  məzmunundan,  onun  hansı 
auditoriyada  deyilməsindən  çox  şey  asılıdır.  Burada  şablondan 
istifadə etmək olmaz. 

---

 
123 
Müəllim özü tələbənin nitq mədəniyyətinin formalaşmasında 
nümunə olmalıdır. Müəllim nitqi mühazirə ilə seminarda, birinci 
kursla,  beşinci  kursda,  milli  auditoriya  ilə  qeyri-milli  audito-
riyada eyni ola bilməz.