Dərs vəsaiti Bakı 2023
İstehsal prosesinin səmərəli təşkilinə qoyulan əsas
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. İstehsal prosesinin səmərəli təşkilinə qoyulan əsas
tələblər İstehsal, qeyd etdiyimiz kimi, cəmiyyətin mövcud olması və inkişafı üçün zəruri olan maddi nemətlər istehsalı prosesidir. İstehsal insan həyatının təbii şərti olub, digər fəaliyyət növlərinində maddi əsasıdır. İstehsal cəmiyyətin inkişafının bütün pillələrində mövcuddur. Konkret istehsal şəraitindən asılı olaraq istehsalın məzmunu əmək prosesi müəyyən edir və aşağıdakı üç şərti nəzərdə tutur: a) əməyin özü, yəni insanın məqsədə uyğun fəaliyyəti; onun köməyi ilə insan şeylərə (predmetlərə) və təbiət qüvvələrinə təsir göstərib onların tələbatını ödəyə biləcək formaya salır. Əmək insan cəmiyyətinin həyat fəaliyyəti və inkişafının əsasıdır. Əməyin məzmunu - tətbiq edilən texnikanın, texnologiyanın və istehsalın təşkilinin növü ilə müəyyən olunur. Texniki tərəqqi nəticəsində istehsalda ağır əl əməyinin xüsusi çəkisi azalır, əqli əməyin əhəmiyyəti və payı artır. Əmək həmişə istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət formasından asılı olaraq tarixdən müəyyən ictimai-iqtisadi formada olur. Hazırda əməyin yaradıcı məzmununun gücləndirilməsinə, mədəniyyətin yüksəldilməsinə, yüksək ixtisaslı və yüksək məhsuldar işin genişləndirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir; b) əmək cisimləri, yəni əmək prosesində bu və ya digər dəyişikliklərə məruz qalan və istehlak dəyərinə çevrilən təbiət məhsulları. Əmək cisimləri təbiətdən hazır şəkildə götürülən və ilk emaldan keçən əmək cisimlərinə (məsələn, xammal və xammaterial) bölünür. Məhsulun maddi əsasını əmələ gətirən əmək cisimləri - əsas materiallar, əmək prosesinin özünə səbəb olan və ya əsas materiala yeni xassə verən əmək cisimləri isə yardımçı materiallar adlanır. Elmi-texniki inqilab şəraitində əmək cisimlərinin təbii qıtlığı yeni, təbiətdə olmayan materiallar yaradılmasını sürətləndirir; onlar qabaqcadan müəyyən edilən xassəyə malik olmaqla bir çox parametrlərinə görə əvəz olunanlardan üstündür. Belə əmək cisimləri xalq təsərrüfatının bir çox sahələrinin inkişafında inqilabi rol oynayırlar. Belə materiallara misal olaraq konstruksiya materiallarını göstərmək olar. Konstruksiya materialları strukturunun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, metal məhsullarının, sintetik və digər mütərəqqi materialların qənaətcil növləri istehsalın güclü inkişaf etdirilməsi, yeni texnika və texnologiyanın işlənib hazırlanmasında xassəsi qabaqcadan müəyyən edilən materiallardan, xüsusilə mütərəqqi konstruksiya, o cümlədən sintetik, kompozisiya, çox təmiz materialdan və xalq təsərrüfatında yüksək iqtisadi səmərəni şərtləndirən digər materiallardan daha dolğun istifadə olunması bir vəzifə kimi qarşıda durur. İstehsalın intensivləşdirilməsi və qənaət rejiminin gücləndirilməsi şəraitində əmək cisimlərindən kompleks və səmərəli istifadə olunması və istehsalın material tutumunun aşağı salınması vəzifələri həll edilir; v) əmək alətləri, yəni insanların əmək cisimlərinə təsir göstərib öz tələbatına uyğun şəkilə salmaq üçün istifadə etdiyi mexaniki əmək vasitələri - maşınlar, dəzgahlar, avadanlıqlar, mühərriklər, texnoloji alət və tərtibatlar; bunlar məcmusunu K.Marks istehsalın sümük və əzələ sistemi adlandırmışdır (bax Marks K., Kapital, c.1, B., 1969, səh. 186). Onlar əməyin texniki silahlanması ölçüsüdür iş qüvvəsinin inkişaf meyarıdır, cəmiyyətin təbiət qüvvələrinə yiyələnmə dərəcəsi göstəricisidir. Əmək məhsuldarlığı əmək alətlərinin mövcudluğundan, tərkibindən, texniki səviyyəsindən və istifadə dərəcəsindən çox-çox asılıdır. Elmi-texniki inqilab şəraitində maşın-avtomat kompleksi, elektron-hesablama texnikası, rəqəmli proqramla idarə olunan dəzgahlar, çevik avtomatlaşdırılmış istehsal və digər mütərəqqi texnika kimi əmək alətlərinin əhəmiyyəti kəskin artır. Odur ki, maşınqayırma elə yüksək texniki- iqtisadi səviyyəli maşın, avadanlıq və cihazlar kompleksləri buraxmalıdır ki, onlar istehsalın texnologiyasında və təşkilində inqilabi dəyişilikləri, əmək məhsuldarlığının qat-qat yüksəldilməsinin, istehsalın material tutumunun və məhsulun enerji tutumunun azalmasını, buraxılan məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını, fond veriminin artırılmasını təmin etmiş olsun. Avtomatlaşdırmanın müasir mərhələsi elektron hesablama texnikasındakı inqilaba, xalq təsərrüfatının elektronlaşdırılmasına, çevik istehsal sisteminin sürətlə inkişafına əsaslanır. Əmək alətlərində inqilabi dəyişiliklər cəmiyyətin madditexiniki bazasının yeniləşdirilməsinin, elmi-texniki və sosial-iqtisadi tərəqqinin sürətləndirilməsinin, maşınqayırmada və xalq təsərrüfatının bütün digər sahələrində yüksək texniki səviyyəyə nail olunmasının mühüm şərtidir. İnsanın fəaliyyəti əmək alətlərinin köməyi ilə əmək cisimlərində əvvəlcədən nəzərdə tutulan dəyişiklikləri yaradır. Başqa sözlə, məhsuldar qüvvələrin hər bir konkret inkişaf səviyyəsində əmək prosesinin (istehsalın) üç sadə anından ikisi, yəni əmək cisimləri və əmək alətləri daimi, yalnız biri (əməyin özü) dəyişəndir. Bu baxımdan əmək alətləri və əmək cisimləri istehsalın əşya, maddi ünsürü olub məhsuldar qüvvələrin konkret inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənir, insanın məqsədə uyğun fəaliyyəti və ya əməyin özü isə canlı ünsür olmaqla məhsuldar qüvvələrin konkret inkişaf səviyyəsində ictimai istehsalın səmərəliliyinə mühüm təsir göstərir. İstehsalın iki növünü: maddi və qeyri-maddi növlərini fərqləndirirlər. Maddi istehsalın əsas meyarı əmək vasitələrinin köməyi ilə təbiət cisimlərinə təsir göstərməsidir. Maddi istehsal sahəsində insanlar maddi nemətləri təklikdə, təcrid olunmuş şəkildə istehsal etmirlər. Onlar maddi nemətləri birlikdə istehsal edir və bu zaman müəyyən istehsal münasibətlərinə girirlər. Buna görə də maddi nemətlər istehsalı həmişə ictimai istehsaldır. Maddi istehsal sahələrində ümumi ictimai məhsul və milli gəlir yaradılır. Maddi istehsal sahələrində sərf edilən əmək maddi nemətlərdə - istehsal vasitələrində, yaxud istehlak predmetlərində maddiləşir. Maddi istehsal sahəsinə sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, yük nəqliyyatı istehsala xidmət edən rabitə, habelə istehsalın gedişini davam etdirdikdə və maddi nemətlərin istehlakçıya çatdırdıqda ticarət, ictimai iaşə, maddi-texniki təchizat tədarük və satış işi aiddir. Sənaye müəssisələrində çalışan bütün işçilərin təqribən 50%-i maddi istehsal sahələrində çalışırlar. Maddi istehsal - insan fəaliyyətinin həlledici sahəsidir; maddi rifahın artması və ölkənin müdafiəsinin möhkəmləndirilməsi imkanı onun inkişafından asılıdır. Odur ki, hazırda təsərrüfat mexanizminin, investisiya siyasətinin, elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi sahəsində həyata keçirilən kompleks tədbirlər ilk növbədə maddi istehsal sahəsinin hər tərəfli inkişafına və təkmilləşdirilməsinə, onun yüksək dünya səviyyəsinə uyğunluğunun təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Qeyri-maddi istehsal sahələrində bilavasitə maddi nemətlər yaradılmır, lakin o, maddi istehsalın normal və fasiləsiz inkişafı üçün lazım olan bütün zəruri şəraiti təmin edir. Qeyri- maddi istehsal sahəsinə müəssisənin tibb məntəqəsi, mənzilkommunal təsərrüfatı, idman bazası, kulub və mədəniyyət evi və s. aiddir. İqtisadiyyatın sosial inkişaf istiqamətinin gücləndirildiyi şəratində ictimai tələbatın ödənilməsində qeyri- istehsal sahəsinin rolu xeyli yüksəlir. İctimai istehsalın 34 inkişafı xeyli dərəcədə xalq təsərrüfatının, elm və mədəniyyətin təşkili və idarə edilməsindən asılıdır. Həm əhalinin tələbatının ödənilməsi üçün və həm də istehsalın inkişafı üçün mənzil-kommunal təsərrüfatının, səhiyyənin, maarifin təkmilləşdirilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Statistik məlumatların araşdırılması göstərir ki, son illərdə xalq təsərrüfatında məşğul olanların ümumi sayında qeyri-istehsal sahələrində çalışanların sayı tədricən artır. İstehsalın iki tərəfi var: məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri. Məhsuldar qüvvələr - istehsal vasitələri və onların öz əmək vərdişi, istehsalat təcrübəsi və biliyi sayəsində hərəkətə gətirən insanlardır. İstehsal vasitələrinə əmək vasitələri və əmək cisimləri aiddir. İstehsal vasitələrinin daima təkmilləşdirilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafının mühüm şərtidir. Məhsuldar qüvvələrin müasir inkişaf mərhələsi üçün yüksək məhsuldar maşın- avtomatların, robottexnika komplekslərinin, mütərəqqi texnologiyanın (məsələn, elektron-şua, plazma və s.) tətbiqi səciyyəvidir. Məhsuldar qüvvələrin başlıca ünsürü insandır. İstehsal münasibətləri - maddi nemətlər istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı prosesində insanlar arasındakı münasibətləri xarakterizə edir. İstehsal münasibəti iki formada: təşkilati-istehsal və ictimai-istehsal formalarında çıxış edir. Təşkilati-istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin təşkilini və xarakterini, məsələn, əməyin təşkili və bölgüsünü, ictimai-istehsal münasibətləri isə istehsal vasitələrinin ictimai mənimsənilməsi forması və xarakteri ilə müəyyən olunan insanlar arasındakı münasibətləri ifadə edir. İstehlak - iqtisadi tələbatın ödənilməsi prosesində ictimai məhsulun istifadə edilməsidir. İstehlak özünü iki formada: məhsuldar istehlak və qeyri-məhsuldar istehlak formasında büruzə verir. Məhsuldar istehlak istehsal prosesində istehsal vasitələrinin və iş qüvvəsinin istehlakını, qeyri-məhsuldar istehlak isə əmək kollektivinin və ictimai tələbatın ödənilməsi istehlakını ifadə edir. İstehlakla istehsal vəhdətlik təşkil edir, yəni hər hansı bir istehsal prosesi eyni zamanda yeni maddi nemətlər yaradılması üçün istifadə edilən istehsal vasitələrinin istehlakı prosesidir. İstehsal prosesinin ictimai formasından asılı olmayaraq bu proses fasiləsiz getməlidir, yəni hər bir iş yerində kifayət qədər istehsal vasitələri olmalıdır. Başqa sözlə, istehlak - istehsalın son məqsədidir. İstehsalsız istehlak olmadağı kimi istehsalsızda istehsal yoxdur. Bölgü - ictimai istehsalın zəruri ünsürlərindən biridir. O, istehsal vasitələri və istehsalçıların cəmiyyətdəki bölgüsü və istehlak şeylərinin bölgüsündən ibarətdir. Bölgünün xarakteri hakim istehsal üsulunun xarakteri ilə müəyyən edilir. Odur ki, bölgü istehsala müəyyən təsir edir, yəni onun inkişafını sürətləndirə, yaxud ləngidə bilər. Mübadilə - istehsal və bölgü ilə istehlak arasında əlaqələndirici vasitədir (halqadır). Başqa sözlə, mübadilə arzu olunan obyektin kimdənsə alınması əvəzinə ona hər hansı başqa bir şeyin təklif edilməsi hadisəsidir. Mübadilənin baş verməsi üçün aşağıdakı beş şərt olmalıdır: birincisi, ən azı iki tərəf olmalıdır; ikincisi, hər tərəf digərinə lazım olan nəyəsə malik olmalıdır; üçüncüsü, hər bir tərəf öz əmtəəsini istehlakçılara çatdırmaq imkanına malik olmalıdır; dördüncüsü, hər bir tərəf digərinin təklifini qəbul, yaxud rədd etməkdə müstəqil olmalıdır; nəhayət, hər bir tərəf digəri ilə iş görməyin (əlaqəyə girməyin) məqsədə uyğunluğuna və faydalılığına əmin olmalıdır. Sənaye müəssisələrində maddi-enerji, əmək və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasında istehsalın düzgün təşkili müstəsna rol oynayır. Belə ki, sənaye müəssisələrində istehsal səmərəli təşkil edilərsə, onda müəssisə nəinki ən az xərclə daha çox məhsul istehsal etmiş olar, eyni zamanda istehsal vaxtı və tsikli qısalar, istehsal tullantıların və zay məhsulların miqdarı xeyli azalar, növbədaxili və növbələrarası boşdayanma halları minimuma endirilər, yaxud da tamamilə aradan qaldırılır, istehsal aparatından və elmi-texniki potensialdan daha dolğun istifadə olunar ki, bütün bunlarında əsasında əmək məhsuldarlığı artar, məhsulun keyfiyyəti yüksələr və maya dəyəri aşağı düşər. Bunlar isə istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin əsas amillərindəndir. İstehsalın təşkili – konkret sosial-iqtisadi şəraitdə canlı əməyin istehsalın maddi ünsürləri ilə səmərəli əlaqələndirilməsinə yönəldilmiş kompleks tədbirləri əhatə edir. Xalq təsərrüfatı, sənaye və müəssisə səviyyələrində istehsal təşkilini fərqləndirirlər. Xalq təsərrüfatı miqyasında istehsalın təşkili səmərəli sahə strukturunun seçilməsi, respublikanın regionlarının proporsional inkişafını tələb edir. Sənaye səviyyəsində istehsalın təşkili onun təmərküzləşdirilməsində, sənaye müəssisələrinin səmərəli ölçüsünün əsaslandırılmasında və seçilməsində, onların ixtisaslaşdırılmasında, kooperativləşdirilməsində, kombinələş- dirilməsində və ərazicə yerləşdirilməsində təzahür edir. Müəssisə miqyasında istehsalın təşkili ilə məkan, zaman və funksional aspektlərdə həyata keçirilir. Funksional aspekt istehsal proseslərinin müxtəlif mərhələlərində (pillələrində) qarşılıqlı əlaqələrin yaradılmasını, məkan aspekti – müəssisə və onun istehsal bölmələrində həyata keçirilən istehsal proseslərinin məkan etibarilə, zaman aspekti isə həmin proseslərin vaxt etibarilə bir- birlərinə uyğunluğunu nəzərdə tutur. Lakin buna baxmayaraq bütün hallarda istehsalın səmərəli təşkili aşağıdakı əsas prinsipləri gözlənilməsi tələb edir. Mütanasiblik Prinsipi – müəssisənin sex, istehsal sahəsi və iş yerləri üzrə məhsul buraxılışının uyğunlaşmasını nəzərdə tutur. İstehsalın mütanasibliyinin təmin edilməsi – onun “dar, zəif” yerlərinin aradan qaldırılması və beləliklə də müəssisənin, sexin, istehsal sahəsinin və ayrı-ayrı iş yerlərinin mövcud istehsal güclərindən, məhsul buraxma qabiliyyətindən tam istifadə olunması deməkdir. İstehsalın mütənasibliyini müəyyən etmək üçün mütənasiblik əmsalından istifadə edilir. Bu əmsalı hesablamaq üçün iş həcminin normativ əmək tutumunu hər bir işçinin vaxt məsrəfinin tam bərabərliyi şəraitində icraçının əməliyyatı yerinə yetirilməsi vaxtının icraçıların sayına olan hasilinin nisbətinə bölmək lazımdır. Fasiləsizlik Prinsipi – istehsal vaxtının qısaldılmasının və deməli, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsinin ən mühüm şərtlərindən biridir. İstehsalın fasiləsizliyi Prinsipi onun elə təşkilini nəzərdə tutur ki, bu zaman təşkilati-texniki səbəblər üzündən texnoloji avadanlıqların və digər texniki vasitələrin boş dayanma halları olmasın, bütün iş vaxtı ərzində normal iş rejimi təmin edilsin, avadanlığın işinin növbəlik əmsalı artırılsın. İstehsalın fasiləsizliyini müəyyən etmək üçün fasiləsizlik əmsalından istifadə edilir ki, bunuda hesablamaq üçün növbə ərzindəki fasilə vaxtlarının məcmusu, həmin növbənin faydalı iş vaxtı fondunun kəmiyyətinə bölmək lazımdır. Ahəngdarlıq Prinsipi – dövrlər (ay, ongünlük, günlük və saat) üzrə bərabər, yaxud artan ölçüdə (əgər belə bir artım planda nəzərdə tutulmuşdursa) məhsul buraxılışını nəzərdə tutur. İstehsalın qeyri – ahəngdarlığı mövcud istehsal güclərindən, maddi-enerji və əmək ehtiyatlarından istifadəni pisləşdirir, məhsulun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir və s. İstehsalın ahəngdarlığının təmin olunmasında onun operativ planlaşdırılması mühüm rol oynayır. İstehsal ahəngdarlığını müəyyən etmək üçün ahəngdarlıq əmsalından istifadə edilir. Bu əmsalı təyin etmək üçün ongünlüklər üzrə buraxılan məhsulun həcmini, bütövlükdə ay üzrə məhsul buraxılışının həcminə bölmək lazımdır. Ahəngdarlıq əmsalını nəinki ongünlüklər üzrə, həmçinin eyni qayda ilə günlük, növbəlik və saatlıq üzrə də hesablamaq olar. Paralellik Prinsipi – istehsal prosesinin bütün mərhələləri üzrə ayrı-ayrı əməliyyatların eyni vaxtda, yəni paralel surətdə yerinə yetirilməsi ilə xarakterizə olunur. İstehsal prosesinin paralelliyi eyni vaxtda həyata keçirilən əməliyyatların sayını artırır ki, bu da istehsal vaxtının və tsiklinin qısaldılmasına səbəb olur. İstehsalın paralelliyini müəyyən etmək üçün paralellik əmsalından istifadə edilir və onu hesablamaq üçün paralel surətdə həyata keçirilən əməliyyatların sayını, ümumi əməliyyatların sayına bölmək lazımdır. Düzxətlilik Prinsipi – elə bir istehsalın təşkilini nəzərdə tuturki, bu halda aralıq həlqələr aradan qaldırılır və istehsal prosesində əmək cisimlərinin ən qısa hərəkət yolu təmin edilir. İstehsalın təşkilinin düzxətliliyini müəyyən etmək üçün düzxətlilik əmsalından istifadə edilir. Bu əmsalı hesablamaq üçün əməliyyatın yetirilməsinin ən qısa hərəkət yoluna sərf olunan vaxtı, həmin əməliyyatın faktiki hərəkət yoluna sərf olunan vaxta bölmək lazımdır. Avtomativlik Prinsipi – butövlükdə istehsalın iqtisadi cəhətdən məqsədə uyğun avtomatlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu zaman istehsal prosesləri (əməliyyatlar) işçinin iştirakı olmadan avtomatlaşdırılmış mexanizmlər vasitəsilə həyata keçirilir. İstehsalın təşkilinin avtomatiklik səviyyəsi avtomatiklik əmsalı ilə xarakterizə olunur və avtomatik mexanizmlərin köməyi ilə yerinə yetirilən əməliyyatların ümümi əməliyyatlara olan nisbəti kimi təyin edilir. İxtisaslaşdırma prinsipi – icraçıların iş funksiyalarının ixtisaslaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu, əmək bölgüsü və əmək kooperasiyasının həddinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi nəticəsində əldə edilir. İstehsalın ixtisaslaşdırılması səviyyəsini müəyyən etmək üçün işçilərin sayını həmin işçilərin yerinə yetirdikləri əməliyyatların miqdarına bölmək lazımdır. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|