Dərs vəsaiti Bakı 2023
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.
İSTEHSAL PROSESİ VƏ ONUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ 2.1. İstehsal prosesi İstehsal prosesi əsas, köməkçi və xidmətedici əmək və habelə təbii proseslərin məcmusu olub, onların qarşılıqlı təsiri və əlaqələri vasitəsilə xammal və ya materialın hazır məhsula çevrilməsi texnologiyasıdır. Başqa sözlə, müəssisənin istehsal prosesi əmək cisimlərinin (xammal, material və s.) hazır məhsula çevrilməsinə yönəldilmiş müxiəlif maşın və avadanlıqların vasitəsilə həyata keçirilən texnoloji əməliyyatları özündə birləşdirir, onların məcmusunu təşkil edir. İstehsal prosesi məhsulun istehsal ilə bağlı, insanların silahlandıqları texnika vasitəsi ilə əmək cisimlərinə yönəltdiyi məqsədyönlü, qarşılıqlı təsir və əlaqələri olan işlərin vəhdətidir. İstehsalat qısa bir zaman intervalında mal və xidmətlərin yaradılması prosesidir. Başqa sözlə, istehsal məhsulun insan ehtiyaclarını təmin etmək, mal və xidmətlərin bazara gətirilməsi üçün müvafiq mühitdə istehsal amillərinin bir araya gətirilməsidir. Buna görə hər hansısa bir istehsal fəaliyyətinə aid olan proses, istehsal amillərinin müəssisəyə girişi, müəssisə daxilində müxtəlif əməliyyatların həyata keçirilməsindən və bu fəaliyyət nəticəsində məhsul və ya xidmətin əldə edilməsindən ibarətdir. Bu proses qısa olaraq şəkil 1.1-də göstərilmişdir. Müəssisədə istehsal prosesinin özü də müstəqil, lakin bir- birilə bağlı olan mərhələlərə bölünür. İstehsal prosesinin hər bir mərhələsi, xüsusi proseslərdən ibarət olur. Xüsusi proseslər məhsul istehsalının müəyyən mərhələsinin bitkinliyi ilə hazır məhsul əmtəə (məhsul) xidmət istehsal (emal) müddəti zavod, bina, avadanlıq, nəqliyyat vasitəsi və s. istehsal amilləri əmək kapital ilə xarakterizə olunur (məsələn, tökmə sexində - torpağın hazırlanması, formanın (qəlibin) qurulması, metalın əridilməsi, ərintinin qəliblərə tökülməsi və s.). Xüsusi proseslər özü də texnoloji (əsas) və köməkçi əməliyyatlara bölünürlər. Əməliyyat - istehsal prosesinin xüsusiləşdirilmiş tərkib hissəsi olmaqla bir iş yerində bir və ya bir neçə işçi tərəfindən əmək predmeti (xammal, material, yarımfabrikat) üzərində ardıcıl yerinə yetirilən işlərin cəmindən ibarətdir. İstehsal prosesinin əməliyyatlara şaxələnməsi və hər bir əməliyyatın tərkibi istehsalın miqyası və ixtisaslaşdırma səviyyəsindən, tətbiq olunan texnika və texnologiyadan və habelə istehsalın təşkilindən aslıdır. Məhsulun hazırlanmasındakı roluna görə də istehsal əsas, köməkçi və xidmətedici istehsal proseslərinə ayrılır. Lakin xammal və materialın hazır məhsula çevrilməsi işində onların rolu eyni olmur. Əsas (texnoloji) istehsal prosesi emal edilən məmulatın formasının, ölçülərinin və daxili strukturunun dəyişdirilməsi ilə bilavasitə əlaqədardır. Əsas istehsal prosesini bəzən texnoloji proses də adlandırırlar. Əsas istehsal proseslərinə, məsələn, maşınqayırma müəssisələrində detalların mexaniki (yonma, pardaxlama, cilalama və s.) və termiki (qızdırmaq və s.) emalını, onların (detalların) yığılmasını (quraşdırılmasını) və s. misal göstərmək olar. Köməkçi və xidmətedici istehsal prosesləri məhsulun hazırlanmasında bilavasitə iştirak etmirlər, lakin əsas (texnoloji) prosesin yerinə yetirılməsinə şəraitin yaradılması onlar tərəfindən həyata keçirilir. Əsas istehsal köməkçi və xidmətedici proseslərsiz keçinə bilməzlər. Köməkçi sexlərin istehsal etdikləri məmulatlar əsas istehsalda istifadə olunmaqla son məhsulun istehsalına yardım göstərirlər. Köməkçi istehsalın məhsullarına alət, ştamp, tərtibat, bütün enerji növlərini və tara istehsalını misal gətirmək olar. Maşınqayırma müəssisəsində xidmətedici proseslərə nəqletməni, hazır məhsulun anbarlaşdırılmasını, müəssisədaxili təchizatı, laboratoriya sınaqlarını və s. aid etmək olar. Bu proseslər də məhsul istehsalında dolayı yolla iştirak edirlər, başqa sözlə əsas istehsala xidmət göstərirlər. İstehsal prosesləri sadə və mürəkkəb proseslər kimi də fərqləndirilir. Sintez və analizə əsaslanan istehsal prosesləri mürəkkəb hesab olunurlar, çünki onlardan hər biri sadə istehsallardan ibarət olurlar. Sadə istehsal prosesində bir növ xammal və materialdan bir növ məhsul, sintetik istehsal prosesində bir neçə növ xammal və materialdan bir növ məhsul, analizə (tərkib hissələrinə ayırmağa) əsaslanan istehsal prosesində bir növ xammal və materialda bir neçə növ məhsul hazırlanır. İstehsal prosesləri əmək predmetlərinə edilən təsirə görə mexaniki, fiziki, kimyəvi proseslərə bölünür. Mexaniki istehsal prosesləri zamanı əmək predmetinin forma və ölçüsünün dəyişməsi mexaniki güc vasitəsilə, fiziki və kimyəvi proseslər zamanı isə əmək predmetinin daxili quruluşundakı dəyişikliklər isə istiliyin, kimyəvi reaksiyaların və elektrik enerjisinin təsirləri altında baş verir. Fəhlələrin istehsal prosesində iştirakı miqyasından asılı olaraq onlar sırf əl əməyinə əsaslanan, qismən və tam mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış proseslərə ayrılır. Əl əməyinə əsaslanan istehsalda işlər maşın və mexanizmlərin köməyi olmadan yerinə yetirilir; qismən mexanikləşdirilmiş istehsallarda ayrı-ayrı əməliyyatlar, xüsusilə əsas istehsal proseslərində əl əməyi maşın və mexanizmlərlə əvəz olunur; tam mexanikləşdirilmiş istehsallarda - maşın və mexanizmlərin idarə edilməsi istisna olunmaqla - bütün istehsal əməliyyatları qarşılıqlı şəkildə əlaqələndirilmiş maşın və mexanizmlər vasitəsilə yerinə yetirilir; avtomatlaşdınlmış istehsallarda isə bütün istehsal prosesinin, o cümlədən maşın və mexanizmlərinin idarə edilməsi işçilərin bilavasitə iştirakı olmadan, lakin onların nəzarətilə maşınlar tərəfindən yerinə yetirilir. Burada maşınları maşınlar idarə edir. Vaxtaşırı təkrarlanmaq baxımından istehsal prosesləri fasiləli və fasiləsiz istehsallar kimi də qruplaşdırılır. Fasiləli istehsal proseslərinə maşınqayırma müəssisələrindəki istehsal prosesini, fasiləsiz istehsal prosesinə isə neft emalını misal göstərmək olar. İstehsalın təşkili tipinə görə istehsal prosesləri fərdi, seriyalı və kütləvi istehsal proseslərinə bölünürlər. İstehsal proseslərinin bu və ya digər tipə aid olunması məhsul buraxılışının kütləvilik dərəcəsi göstəricisi vasitəsilə müəyyən edilir. İstehsalın tipi məhsulun nomenklaturasının genişliyi, buraxılışın müntəzəmliyi, stabilliyi və həcmi ilə şərtlənən istehsalın texniki, təşkilati və iqtisadi xüsusiyyətləri ilə müəyyən olunur. İstehsalın tipini xarakterizə edən əsas göstərici əməliyyatların təhkim olunma əmsalıdır. Bu göstərici müəyyən vaxt vahidi ərzində yerinə yetirilən və ya yetirilməli olan müxtəlif texnoloji əməliyyatların iş yerlərinin sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Fərdi istehsal təkrar istehsalı, əsasən, nəzərdə tutulmayan bircinsli məmulatların buraxılışının kiçik həcmi ilə xarakterizə olunur. İstehsalın təşkili üsuluna görə istehsal prosesləri axınlı, dəstəli və fərdi proseslərə bölünür. Bunlardan iqtisadi cəhətdən ən səmərəlisi axınlı istehsal prosesləridir, çünki belə istehsal üsullarının tətbiqi istehsalın kompleks mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması üçün həlledici şərt olur. İstehsalın təşkilinin axınlı üsulu aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunur: - istehsal prosesinin böyük sayda əməliyyatlara bölünməsi; - ayrı-ayrı əməliyyatların icrası üçün iş yerlərinin dəqiq ixtisaslaşması; - avadanlıqların texnoloji xəritəyə müvafıq olaraq yerləşdirilməsi; -istehsal prosesinin fasiləsizliyinin səviyyəcə yüksək olması; - əmək predmetlərinin bir iş yerindən digərinə verilməsi üçün əməliyyatlararası xüsusi nəqliyyatın mövcud olması. Axınlı istehsal üsulunun əsas struktur vahidi axın xəttidir. Axın xətti texnoloji prosesin gedişi üzrə yerləşdirilmiş, təhkim olunmuş əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş və əməliyyatlararası nəqliyyat vasitələrilə əlaqələndirilən iş yerlərinin məcmusunu əks etdirir. İstehsalın təşkilinin dəstəli üsulu aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunur: - emal olunacaq materialın istehsala partiyalarla buraxılması; - bir neçə növ materialın eyni zamanda emalı; - bir iş yerinə bir neçə əməliyyatın təhkim edilməsi; - ixtisaslaşmış və aqreqat avadanlıqla yanaşı universal avadanlıqdan da geniş istifadə olunması; - yüksək ixtisaslı və nisbətən geniş ixtisas profılli kadrlardan istifadə edilməsi; - eyni tip avadanlıqların əsasən qrup halında yerləşdirilməsi. İstehsalın təşkilinin fərdi üsulu məhsulun vahid nümunəsini və ya kiçik partiya halında istehsalını nəzərdə tutur. Lakin, bu o demək deyildir ki, onlar bir-birindən təcrid olunmuş halda fəaliyyət göstərirlər. Məsələn, hər hansı zavod və yaxud da fabrik bir tərəfdə müstəqil sistemdirsə, digər tərəfdən onların tabe olduqları sahənin yarım sistemləridir, yəni onların müstəqilliyi həm nisbi, həm də mütləq xarakter daşıyır. Odur ki, sistem və yarımsistemlər arasındakı əlaqəni yaradarkən aşağıdakı şərtlərə əməl olunmalıdır: a) yarımsistemin fəaliyyəti elə təşkil olunmalıdır ki, onun işinin, fəaliyyətinin nəticələri son xalq təsərrüfatı nəticələrinin əldə edilməsinə bilavasitə təsir edə bilsin; b) yarımsistem ümumi sistemin qarşısına qoyulan məqsədə uyğun olmalıdır, yəni yarımsistemin qarşısında duran məqsəd ümumi sistemin qarşısında duran məqsədin həyata keçirilməsini təmin etməlidir, ona mane olmamalıdır; c) yarımsistem daxili və bütövlükdə sahə sistemilə zəruri funksional əlaqə şəraitində fəaliyyət göstərməlidir, yəni hər bir yarım sistemin fəaliyyətinin təşkili bütövlükdə ümumi sistemin məqsədinə yönəldilməlidir. Bu o deməkdir ki, ayrı-ayrı yarımsistemlərin qarşısına qoyulan vəzifələr ümumi sistemin məzmununa, məqsədinə uyğun gəlməlidir. Məsələn, müəssisənin texnoloji sistemi istehsalın ayrı- ayrı mərhələlərə, proseslərə və əməliyyatlara ayrılmasına (parçalanmasına) əsaslanır. Beləliklə, istehsal sosial-iqtisadi sistemdir. O, maddi nemətlərin istehsalına xidmət edir. Lakin, bu zaman yalnız maddi nemətlərin hazırlanması prosesi deyil, eyni zamanda insan münasibətlərinin təkrar istehsalı prosesi baş verir, yəni sosial problemlər (məsələlər, vəzifələr) həll olunur. Ona görə də ictimai istehsal mürəkkəb, həm də dinamik inkişaf edən bir sistemdir. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|