Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

ZƏRF DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇİLƏR
Türk dillərində əsas nitq  hissələri arasında ən gec təşəkkül 
tapanı  zərfdir.  Bu  nitq  hissəsi  türk  dillərində  indinin  özündə 
belə  toşəkkül  tapmamış,  tam  formalaşmamışdır.  Bəzi  isimlərin 
(xüsusən  zaman  m əfhum u  bildirən  isim lərin)  və  bir  sıra 
sifətlərin  indi  də  müasir  türk  dillərində  adverbiallaşıb  zərf 
(zərflik  yox!)  kimi  işlənm əsi  bu  fıkri  bir  dah a  təsdiq  edir. 
Z ərflərin,  xüsusən  başqa  nitq  hissələrindən  sözdüzəldici 
şəkilçilər  vasitəsilə  düzələn  yeni  zərflərin  indi  də  ə m ələ  gəl- 
m əsi  prossesi,  sözdüzəldən  şəkilçilərin  formalaşma  m ərhələsi 
keçirm əsi,  qeyri-m əhsuldar  olm ası  və  başqa  nitq  hissələrini 
düzəldən  şəkilçilərə  nisbətən  xeyli  az  olması  (böyük  güzəştlə, 
qədim   tükr  yazısı  abidələrinin  dilində  17  zərfdüzəldən  şəkilçi- 
dən  danışmaq  olar)  zərfyaratma  prossesinin  türk  dillərində  nis- 
b ətən  sonrakı  hadisə olmasmı,  həm  də təşəkkül  prossesini  keçir- 
m əsini  göstərir.  Zərfyaratma prosesi  müasir  türk  dillərində  hələ 
təşək kü l  prosesi  keçirirsə,  onda  onun  qədim   türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  formalaşmasından  danışm aq  belə  olmaz.  Türk 
dillərinin  qədim  türk  yazısı  abidələri  dövründə  z ə r f  kateqoriyası 
m üasir  türk  dillərinə  nisbətən  z ə if  formalaşmışdır.  Lakin  hər 
halda  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  z ə rf kateqoriyasının 
bir  nitq  hissəsi  kimi  artıq  mövcud  olduğundan  və  formalaşdığm- 
dan  danışm aq  olar.  Bu  da  onun  türk  dillərinin  qədim   türk  yazısı 
abidələri  inkişafı  dövründə  yox,  ondan  xeyli  əvvəl  təşəkkül 
prosesi  keçirdiyini  göstərir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  kifayət  qədər  sadə,  düzəltm ə  və  m ürəkkəb  zərflərin 
m övcud  olması  zərfm  uzun inkişaf prosesi keçirdiyini göstərir.
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sadə  zərflərin, 
başqa  nitq  hissələrinin  adverbiallaşması  n əticəsində  yeni 
zərflərin   ə m ə lə   gəlm əsi  ilə  yanaşı  zərflər  m orfoloji  yolla  da, 
yəni  sözlərin  üzərinə  zərfdüzəldən  şəkilçilərin  artırılm ası  yolu

ilə  də  düzəlm işdir.  M üasir  türk  dillərində  olduğu  kim i,  q əd im  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  zərflər  adlara  və  fe llə rə  
zərfdüzəldən  şəkilçilərin  artınlm ası  vasitəsilə  ə m ələ  gəlm işdir. 
Buna 
görə 
də 
qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilind ə 
zərfdüzəldən  şəkilçiləri  iki  qrupa ayırmaq  olar;  1)  adlardan  z ə r f  
düzəldən  şəkilçilər;  2) fellərdən zərf düzəldən şəkilçilər.
ADLAROAN  ZƏRF DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇİLƏR
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fellərdən  z ə rf  dü- 
zəldən  şəkilçilərə nisbətən  adlardan z ərf düzəldən  şəkilçilər  da- 
ha  çox  inkişaf etmişdir.  Türk  dillərində  fellərdən  z ə rf düzəld ən 
şəkilçilərə  nisbətən  fellərdən  ad  düzəldən  şəkilçilərin  daha  çox 
inkişaf etm əsinin  səbəbini  S.Cəfərov  belə  izah edir:  «D ilim izdə 
(müasir  A zrəbaycaıı  dilində  -   Ə.R.)  adlardan  z ə rf  düzəldən 
şəkilçilər  fellərdən  z ə r f düzəldən  şəkilçilərə  nisbətən  üstünlük 
təşkil  edir.  Bu  isə  hərəkətin  hərəkətə  deyil,  adlara  xas  bir  əla- 
m ət olm ası  ilə  izah  edilir.  Odur  ki,  hərəkətin subyekti  və ya  ob- 
yekti  olan  adlar  m üəyyən  inkişaf nəticəsində  eyni  zamanda  h ə- 
min  hərəkətin  əlamətini bildirmək mənasmı  kəsb edir ki,  nəticədə 
zərflər əm ələ  gəlir.  Adlardan  zərf düzəldən  şəkilçilər  bu prosesin 
əm ələ gəlm əsində əsas rol oynayan vasitələrdən biridir».'
M üasir  türk  dillərinə  nisbətən  qədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  üm um iyyətlə  z ə rf düzəldən  şəkilçilər,  o  cüm lədən 
adlardan  z ə rf  düzəldən  şəkilçilər  zəif  inkişaf  etmişdir.  Q ədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  şəkilçilər  h ələ  z ə rf 
düzəldən  şəkilçi  kim i  formalaşmamış,  sözdüzəldici  şəkilçi  ilə 
sözdəyişdirici  şəkılçi  arasmda,  bir  növ,  keçid  vəziyyətində 
durur.  Bu  fıkri  sübut  etm ək  üçün  bir  nüm unə  göstərək.  M əlum  
olduğu  kim i,  -tn,  -in  şəkilçisi  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  alət-birgəlik  halm ı  əm ələ  gətirir.  Lakin  bu  şəkilçini 
zaman  m əfhum u  bildirən  sözlərə  artırdıqda  o,  ismin  alət- 
birgəlik  halm dan  daha  çox  z ə rf mənası  ifadə  edən  sözlər əm ələ 
gətirir;  m əsələn.'  O tu z  artukı  s ə k iz  yaşım a  k  ı  ş  ı  n  kıtsy  tapa
süiədim   (B K   c  2)  «O tuz  səkkiz  yaşımda  qışda  kıtaylara  qarşı 
qoşun  çəkdim».  Ö tuz  artukı  to ku z yaşım a  y   a  z  ı  n  tatabı  tapa 
sülədim  (B K   c  2)  «O tuz  doqquz  yaşımda  yazda  tatabılara  qarşı 
qoşun  çəkdim».  Yalabaçı,  edgü  sabı  g ə lm ə z   tiyin  y  a  y  ı  n 
sülədim   (B K   ş  39)  «Elçisi,  yaxşı  sözü,  x əb əri  gəlm əz  deyə 
yayda  qoşun  çəkdim ».  A n çıp   o l y ı l  küzün  ilg ərü  yo rıd ım   (MÇ 
20)  «Ondan  sonra  həm in  ilin payızmda  şərqə  yürüş  etdim»  və  s. 
Bu  dörd  cüm lədə  ilin  fəsillərinin  adlarmı  bildirən  dörd  söz  -  
ya z,  yay,  kış,  Ä ı/?«payız»  sözləri  ismin  alət-birgəlik halm m   -tn, 
-in  şəkiiçisini  qəbul  etmişdir,  lakin  onlar  artıq  substantiv  m əna 
daşımır,  adverbiallaşır,  isim  kateqoriyasmdan  z ə r f  kateqoriyası- 
na keçir.  Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki,  türk dillərinin 
qədim   türk  yazısı  abidələri  dövründə  (VI  -   IX  yüzilliklər) 
bütövlükdə  zərf,  xüsusən  düzəltm ə  zərflər  h ə lə   sabitləşm əm iş 
imiş,  zərflər,  o  cüm lədən  düzəltm ə  zəfrlər  (dem əli,  zərfdüzəl- 
dici  şəkilçilər  də)  hələ  təkamül  prosesi  keçirirmiş.  Lakin  türk 
dilləri  inkişafmm  həm in  dövrü üçün artıq düzəltm ə zərflərdən,  o 
cüm lədən,  adlardan  düzələn  zərflərdən,  dcm əli,  adlardan  zərf 
düzəldən  şəkilçüərdən d ə danışmaq olar.
Adlardan  z ə rf düzəldən  şəkilçiləri  iki  qrupa  ayırmaq  olar;
1) 
ismin  hal  şəkilçilərindən  təcrid  edilm iş  zərfdüzəldən 
şəkilçilər və  2) adlardan  xüsusi zərfdüzəldən şəkilçilər.
L  İsmin  hal  şəkilçilerindən  təcrid  edilmiş  zərfdüzəldən 
şəkilçilər.
1. 
-a,  -ə  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
adlardan  z ə rf  düzəldən  bu  morfem,  güman  ki,  ismin  yönlük 
haim m   şəkilçisindən  törəm işdir.  O,  bir  sıra  hallarda  artıq  z ə rf 
ə m ələ  gətiron  şəkilçi  kim i  təşəkkül  tapmış,  b əzən   hətta  ilkin 
köko  elə  birləşm işdir  ki,  düzələn  zərfi  yalm z  etimoloji 
baxımdan  kök  və  şəkilçiyə  ayırmaq  mümkün  olur;  bir  sıra 
hallarda  isə  ilkin vəzifəsi  ilə, yəni  hal  şəkilçisi olm ası ilə  m enşə 
əlaqəsini  h ələ  tam   keçməmişdir,  tez-tez  ismin  yönlük  hahm n 
şəkilçisi  olduğunu  təzahür  etdirir.  -a,  -ə  şəkilçisi  müasir  türk 
dillərində  ilkin  söz  kökü  ilə,  demək  olar  ki,  birikm işdir  və  türk 
dillərinin  əksəriyyətində belə zərflər sadə z ə rf kim i qəbul  edilir.

Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -a,  -ə   şək ilçisi 
vasitəsilə  əm ələ  gələn zərflər iki m əna ifadə edir;
a)  -a,  -ə şəkilçisi  zam an  mənası  ifadə  edən  zərflər  ə m ə lə  
gətirir:  Jcjç «gec»  - 
I
cjçə
 
(MÇ  13)  «gecə»;
b)  -a,  -ə şəkilçisi  m əkan  mənası  ifadə  edən  zərflər  ə m ə lə  
gətirir;  ar «arxa»  -  ara  (T  41)  «ara»;  ü z «üz»  -  ü zə   (K T   ş  10) 
«üst, üstdə, yuxarı,  yuxarıda».
2.  -ya, 
şəkilçisi.  Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində 
adlardan  z ə r f düzəldən  bu  şəkilçi  də  m ənşəcə  ism in  yönlük  h al 
şəkilçisi  ilə  bağhdır.  -a,  -ə  şəkilçisi  sam itlə  bitən  adlara 
artırıhrsa,  -ya,  -y ə   şəkilçisi  saitlə  bitən  adlara  artırıhr.  B ə z i 
dilçilik  ədəbiyyatm da  bu  şəkilçini  yönlük-sonluq  (son)  şəkilçisi 
də  adlandınrlar.  Q ədim   türk  yazısı  m ənbələrinin  dilində  bu  şə- 
kilçi  ilə  m əkan  (istiqamət)  bildirən  zərflər  əm ələ  gəlir;  b ə ri 
«bəri,  cənub,  sağ»  -  bəriyə  (K T   ş  14)  «bəriyə,  cənuba,  sağa», 
ku rı  «geri,  qərb,  arxa»  -  kuriya  (MÇ  I I )   «geriyə,  qərbə,  arxa- 
ya», yıra «sol,  şimal»  - yıraya (T  14) «sola,  şimala».
3.  -ka,  -kə,  -ğa, 
şəkilçisi.  Q ədim   tü rk y azısı  abidələri- 
nin  dilində  ismin  yönlük  hal  şəkilçinin  fonetik  variantıdır. 
B əzən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şəkilçinin  ilk 
samiti  özündən  əvvəl  gələn  n   samitinə  qovuşub  qədim   türk 
yazısı  abidələri  dili  üçün  səciyyəvi  olan  və  indi  d ə  m üasir  türk 
ədəbi  dillərinin  bəzilərində  (və  habelə  müasir  Azərbaycan 
dilinin  bəzi  dialektlərində)  işlənən  rj səsinə  çevrilir  v ə  -rja,  -ijə 
şəkilçisini  əm ələ  gətirir.  Bu,  zərfdüzəldən  m orfem   kimi  qeyri- 
m əhsuldar  şəkilçidir;  n ə   «nə»  -  n ə k ə   (T  38)  «nə  üçün»,  ya zm  
^(T azism inin alət-birgəlik hah)» - yazıfJaiV^H  şm  8)  «yazmda».
4.  -ra,  -rə şəkilçisi.  Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində, 
əsasən,  m əkan,  istiqam ət m əfhum u bildirən  zərflər  düzəldən  bu 
şəkilçi  ism in  istiqam ət  halı  şəkilçisindən  törəm işdir  və  türk 
dillərinin  qədim  türk yazısı  abidələri  inkişaf dövrü üçün  h ələ  də 
hal  şəkilçisi  ilə  m ənşə  əlaqəsini  kəsm əm işdir.  Türkoloji 
ədəbiyyatda  bu  morfem i  bəzən  yönlük-istiqam ət  halmın 
şəkilçisi  d ə  adlandırırlar.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində 
bu  şəkilçi  yalnız  yer,  m əkan  m əfhum u  bildirən  sözlərə  artırıl-
dıqda  zərf ə m ələ  gətirir,  digər  bütün  hallarda  onun  əlavə  edil- 
diyi  söz  isim ük  xüsusiyyətlərini  qoruyub  saxlayır və dem əli,  şə- 
kilçi  də  sözdüzəldici  şəkilçi  kimi  yox,  sözdəyişdirici,  ismin  isti- 
qam ət  halm m   şəkilçisi  kim i  çıxış  edir;  a  (güman  ki,  arxa  sözü- 
nün köküdür) --  ara (K T   ş  1)  «ara»,  iç «iç,  daxil»  -  içrə (K T  ş  26) 
«içrə,  içərisində»,  as (aş)  «aşağı»  -  a sra (K T   ş l)   «aşağıda»,  taş 
«dış,  bayır»  -  ta fra (K T   ş  11)  «bayırda»,  Ö/7,  «ön,  irəli,  qabaq»  - 
ötjrə (BK  c  13)  «öndə,  irəlidə»,  k is  «geri»  -  kisrə (O  2)  «sonra, 
geridə».
5.  -n,  -ri,  -ru,  -rz; şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  z ə rf  düzəldən  bu  şəkilçi  ismin  istiqam ət  halının  şə- 
kilçisindən  törəm işdir,  bir  sıra  hallarda  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  belə  hələ  d ə  öz  m ənşəyi  ilə  əlaqosini 
kəsm əm işdir,  isim lərə  birləşdiyi  bütün  hallarda,  başqa  nitq 
hissələrinə  artırıldığı  hallarm  bir qism ində öz əsas  vəzifəsindo 
ismin  istiqam ət  halı  şəkilçisi  kimi  işlənir.  Çox  az-az  hailarda 
z ə rf  düzəldən  şəkilçi  vəzifəsini  ycrinə  yetirir.  Bu  sonuncu 
vəzifədə  bəzən  artırıldığı  sözlə  elə  birləşib  birikmişdir  ki,  onun 
əm ələ  gətirdiyi  sözü  yakıız  etimoloji  baxımdan  kök  və  şəkilçiyə 
ayırmaq  olur,  bəzən  isə  aydın  surətdə  kök  və  şəkilçiyə  bölünə 
bilən  zərflər  əm ələ  gətirir.  -ru,  -rü,  -r/,  -ri  şəkilçisi  istiqam ət 
qrammatik  m ənası  bildirdiyi  üçün  onun  əm ələ  gətirdiyi  zərflər 
də  məkan  (istiqam ət)  m əfhum u  ifadə  edir;  taş  «dış,  bayır»  - 
taşru (Y   41)  «bayıra»,  A^/ «arxa»  -  k irü  (K T  ş  2)  «geri,  arxa»,  kc  
«geri,  arxa»  -  k e r i{ 0   I I )   «geri,  arxa,  qərb».
6 .  -ğaru,  -^ə/-üşəkilçisi.  Bu,  qədim  türk yazısı  abidələrinin 
dilində  ismin  istiqam ət  halını  əm ələ  gv?tirən  şəkilçidir, 
m ürəkkəb  tərkibə  malikdir;  -ğa,  -gə  yönlük  hal  və  -ru,  -rü 
istiqam ət  h ah   şəkilçilərinin  birləşm əsindən  əm ələ  gəlmişdir. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  zərf  düzəldən  şəkilçi 
kimi  ismin  istiqam ət  halının  şəkilçisindən  törəmişdir,  daha 
doğrusu,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismin  istiqam ət 
hah  şəkilçisi  ilə  yanaşı,  daha  bir  vəzifə  -   adlardan  z ə rf əm ələ 
gətirən  şəkilçi  vəzifəsini  də  yerinə  yetirir.  -ğaru,  -gərü şəkilçisi 
yönlük  və  istiqam ət  halları  şəkilçilərinin  birləşm əsindən  əm ələ

gəldiyi  üçün  türkoloji  ədəbiyyatda  onu  bəzən  y ö n lü k -istiq am ət 
halınm   şəkilçisi  də  adlandırırlar.  Qədim  türk yazısı  a b id ə lə rin in  
dilində  bu  şəkilçi  istiqam ət  qramm atik  m ənasm ı  bildirdiyi  ü çü n  
onun  əm ələ  gətirdiyi  zərflər  də  m əkan  (istiqam ət  m ən asm d a) 
zərfləri  olur:  b əri  «bəri,  sağ,  cənub»  -  bərigərii  (K T   c  3) 
«bəriyə,  sağa,  irəii,  şərqə»,  Icurı  «arxa,  geri,  qərb»  -  k u n ğ a ru  
(K T  c  3)  «qərbə,  geriyə»,  //7a« ora» -  wağaru {MÇ  10)  «sonra».
7.  -rjaru,  -rjərü  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  ab id ə lə ri 
dilində  adlardan z ə rf düzəldən bu şəkilçi  adlardan  z ə r f  d ü z ə ld ə n  
digər  şəkilçinin  -ğaru,  -gərü  şəkilçisinin  m ənsubiyyət  şəkilçisi 
qəbul  etmiş  sözlərə  artınlan  fonetik  variantıdır,  d ah a  doğrusu, 
sözün  son  n   saimti  ilə  şəkilçinin  ilk  ğ,  g   sam itləri  b irləşib  Q 
samitini  əm ələ  gətirir,  şəkilçi  də  -Qaru,  -rjərü şək h n ə  düşür.  B u 
şəkilçi  d ə  əvvəlki  şəkilçi  kim i,  istiqam ət  m ənah  yer  z ərfləri 
əm ələ  gətirir.  -tjaru,  -/^ rü   şəkilçisi  qədim  türk yazısı  abidələri- 
nin  dilində  z ə rf düzəldən  ə n   qeyri-m əhsuldar  şəkilçidir;  ortusı 
«ortası»  -  ortusıijaruO LT c  2)  «ortasma».
8.  -ta,  -tə  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində,  əsasən,  ismin  yerlik  (və  yerlik-çıxışhq) 
halmı  əm ələ  gətirm ək  üçün  işlədilir.  O,  ismin  hahm   ə m ə lə  
gətirm əkdən  əlavə  adlara  artınldıqda,  əsasən,  yer,  bəzən  isə 
zam an  zərfləri  düzəldir.  o l <  an  «o»  -  anta  (B K   ş  25)  «onda, 
orada»,  b u « h m  -  Z>i//?/ä(KT ş  20) «burada, bu zaman».
9.  -dan,  -dən,  -dın,  -din  şəkilçisi.  Bu,  ismin  çıxışhq  halm ı 
əm ələ  gətirən  şəkilçidir.  Birinçi  şəkilçi  oğuz  qrupu,  ikinci 
şəkilçi  karluk  və  qıpçak  qrupu  türk  dilləri  üçün  səciyyəvidir. 
H ər  iki  şəkilçi  qədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  işlənir.  Bu 
onu  göstərir  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  oğuz 
ünsürləri  ilə  yanaşı,  qıpçaq  v ə  karluk  ünsürləri  d ə  mövcuddur. 
-dan,  -dən  və  -dın,  -din  şəkilçiləri  yer  m əfhum u  ifadə  edən 
adlara  birləşib  yer  m ənası  ifadə  edən  zərflər  əraələ  gətürir:  ö ıj 
«ön,  qabaq»  -  öijdən (T 29)  «öndən»,  kan «hara»  -  kantan (K T  ş
23)  «haradan».  B əzən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-dan,  -dən şəkilçisi  ilə  düzəlm iş  z ə rf -yən  (-yan) «yan»  qoşması 
ilə  də  m ürəkkəbləşdirilir:  b əri  «bəri,  cənub»  -  bəridənyən  (T
11)  «cənubdan».  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  elə 
hallara  da  rast  gəlm ək  olur  ki,  -dan,  -dən  şəkilçisi  ilə  əm ələ 
gələn  zərf daha  bir hal  şəkilçisi -  yerlik  hahn  -ta,  -tə şəkilçisini, 
sonra  isə  şəkilçiləşm iş  -yən,  «-yan»  qoşm asm ı  qəbul  edir:  yıra 
«sol,  şimal»  - yıradan «soldan,  şimaldan» yıradanta «şimaldan»  - 
yıradantayan (T  11)  «şimal  tərəfdən».
10.  -7/7,  -in  şəkilçisi.  Bu,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  ismin  alət-birgəlik  hahnı  əm ələ  gətirən  şəkilçidir.  Bir 
sıra  haüarda  z ə r f   də  düzəldir.  Bu  şəkilçi  vasitəsilə  adlardan 
əm ələ  gələn  zərflər  iki m əna ifadə  edir:
a)  -ın,  -in  şəkilçisi  zaman  m əfhum u  ifadə  edən  sözlərə 
artınldıqda  zam an  zərfləri  düzəldir:  k ış  «qış»  -  kışın   (B K   c  2) 
«qışda»,  ya z« y'd z»   - y a zın  (BK   c  2)  «yazda»,  y a y  «y&y»  - ya ym  
(B K  ş  39)  «yayda»,  M ^«p ay ız»   - kü zü n  (MÇ  20)  «payızda».
b)  -m,  -in şəkilçisi  isim lərə  və  əvəzlik lərə  əlavə  edildikdə 
tərzi-hərəkət  zərfləri  ə m ə lə   gətirir:  yadağ   «piyada»  -  yadağın 
(K T  ş  28)  «piyada,  ayaq  ilə»,  y a lılj  (K T   ş  28)  «yalan»,  ko p  
«bütün»  -  k o p ın (T   16) «bütünlüklə».
11.  X üsusi  zərfdüzəlden  şəkilçilər.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  zərflərin  böyük  əksəriyyəti  öz  ilkin 
qrammatik  m ənasm dan  təcrid  cdilmiş  ismin  hallannı  əm ələ 
gətirən  şəkilçilər  vasitəsilə  düzəlir.  Bu  şəkilçilərdən  bəziləri 
müasir  türk  dillərində  ismin  halı  m ənasını  ifadə  etmə  qabiliy- 
yətini  itirmişdir.  M əsələn,  qədim türk yazısı  abidələrinin  dilində 
ismin  istiqam ət  hahm   ə m ələ  gətirən  -ra,  -rə,  -ru,  -rü və  -ğaru,
şəkilçiləri  müasir  Azərbaycan dilində öz qramm atik məna- 
lannı  itirmiş,  artırıldıqlan  sözlərə  birikm işdir  v ə  indı  həm in 
şəkilçilərin  ə m ələ  gətirdiyi  sözlər  sadə  söz  kim i  qəbul  edilir; 
m əsələn:  ara,  içrə,  içəri,  geri,  irə li <  ilən ,  dişarı,  yuxarı  v ə  s. 
A lət-birgəlik  halm ın  -m,  -in  şəkilçisi  də  m üasir  Azərbaycan 
dilində  söz  kökünə  birləşib  daşlaşmış  və  hətta  bu  şəkilçi 
vasitəsilə  ə m ələ  gələn  sözlər  təklikdə  işlənm ək  qabiliyyətini 
itirmişdir;  -m,  -in şəkilçisi  ilə düzələn sözlər m üasir Azərbaycan 
dilində  təkrar  vasitəsilə  əm ələ  gəlm iş  m ürəkkəb  söz  kimi  -  
m ürəkkəb  z ə rf kim i  işlənir;  məsələn:  için '/p//7 (ağlamaq),  d izin-

dizin  (sürimmək),  qarın-qarm  (sürünmək),  kö tü n -kö tü n   (g e ri 
getmək).
Q ədim   türk yazısı  abidələriiıin dilində  ismin  halı  m ə n asm - 
dan  təcrid  edilib,  öz  hal  şəkilçisi  vəzifəsini  yerinə  y e tirm ə k lə  
bərabər,  z ə rf  də  əm ələ  gətirən  şəkilçilərlə  yanaşı,  ad lard an  
xüsusi  z ə rf  düzəldən  şəkilçilər  də  mövcuddur.  B u  şək ilçilərin  
əsas və yeganə vəzifəsi adlardan zərf  düzəltm əkdir.
1.  -tı,  -ti,  -dı,  -d i şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  ab id ələrin in  
dihndə  sait  və  kar  sam itlə  bitən  sözlərə  bu  şəkilçinin  -dı,  -d i 
fonetik  variantı,  sonor  və  cingihiH  samitlə  bitən  sözlərə  isə  -tı, 
-ti  fonetik  variantı  artınlır.  Bu  şəkilçi  türk  dillərindən  b ə - 
zilərində  (m əsələn,  xakas  diUndə)  fonetik  tərkibini  dəyişm iş 
şəkildə  {-da,  -də)  işlənir.  Şəkilçinin  m ənşəyi  haqqm da  tə k c ə  
Q .İ.Ram stedtin  m ülahizəsi  vardır.  O  bu  şekilçini  tunqus  dilinin 
alət  (instrumentalis)  halm m   şəkilçisi  ilə  müqayisə  etm əyi 
mümkün  sayır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  diUndə  -tı,  -ti  şəkiiçisi, 
əsasən,  sifətlərə  artırıUb  onlardan  h ərəkətin  tərzini  bildirən 
zərflər  əm ələ  gətirir.  Lakin  bir  ^əsadüfdə  o,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  m ətolərində  sifətə  yox,  felə  artınlıb,  ondan  tərzi- 
hərək ət  zərfi  düzəldir.  H əm in  təsadüf  haqqm da  m əşhur  rus 
türkoloqu  A .N .K ononov  yazır:  «Bu  şəkilçinin  köm əyi  ilə 
sifətlərdən  tərzi-hərəkət  zərfı  düzəlir.  ...Çox  vaxt  tükətiiiiaxnsi- 
m ilə,  bütün,  bütöv»  sözünü  zərflərə  {tükə+ ti)  aid  edirlər,  bu 
zaman  yaddan  çıxanrlar  ki,  bu  şəkilçinin  köməyi  ilə  yalnız 
sifətlərdən  z ərf  düzelir:  tü k ə ti  -   tü k ə t  «hitirmək,  qurtarmaq» 
felmin təcrid edilmiş  feli bağlam a formasıdın>.'  N ədənsə m ü əllif 
yaddan  çıxarır  ki,  feli  bağlam a  forması,  təcrid  edilmiş  olsa  da, 
h ər  halda,  sifət  deyil,  feldir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
m ətnlərində  tü k ə ti  «tükənincəyə  qədər,  bitincəyə  qədər»  iki 
yerdə -  K ül  tigin abidəsinin  cənub üzünün birinci  sətrində  və  on 
birinci  Y enisey  abidəsində  (Beqre  abidəsində)  işlənir.  H ər  iki 
təsadüfdə  «tükənənəcən  (tükənincəyə  qədər),  bitənəcən  (bitin-
'   A .H . K o H O H o e .   r p o M M a m m a  f i a u K a   m ıo p K C K U x p y H m e c K u x   n a m m H U K o e  
VII 
-  IXee., 
J le H U H z p a d ,  1 9 8 0 ,  c.  1 3 6 .
cəyə 
qədər)» 
m ənası 
ifadə 
edir 
və 
h ə r 
iki 
halda, 
A .N .K ononovun  doğru  olaraq  göstərdiyi  kim i,  -ı,  -i,  -u,  -ü 
şəkilçisi  v asitəsilə  ə m ələ  gələn  feli  bağlam adır.  D üzdür,  feli 
bağlamarlarda,  xüsusən  -a,  -ə,  və  -ı,  -/’  -u,  -ü   şəkilçiləri  ilə 
əm ələ  gələn  feli  bağlam alarda  h ərəkətin  tərzini  bildirm ək 
xüsusiyyəti  vardır.  B una  görə  də  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  tü k ə ti sözü b əzən   z ərf kimi götürülür.
Q ədim   tü rk   yazısı  abidələrinin  dilində  -tı,  -ti  şəkilçisi 
adlara  (sifətlərə)  artu'ildıqda  onlardan  iki  m əna  ifadə  edən 
zərflər əm ələ  gətirir:
a)  -tı,  - ti  şəkilçisi  vasitəsilə  hərək ətin   tərzini  bildirən 
zərflər  düzəlir:  ed g ü  «yaxşı»  -  etgüti (K T   c  2)  «yaxşıca»,  ka tığ  
«qatı,  m öhkəm »  -  k a tığ d ı{ K .l c 2)  «m öhkəm cə».
b)  -tı,  -ti  şəkilçisi  adlara  artınldıqda  zam an  m əfhum u 
bildirən zərflər düzəldir:  a/n«indi» -  a m tı{¥ J : c  3) «indi».
2. 
-ça,  -ç ə  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  qədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  adlardan  (əsasən,  isim lərdən,  nadir  hallarda  say  və 
əvəzliklərdən)  z ə r f   düzəldir.  A .N .K ononov  bu  şəkilçini  çağ 
«zaman»,  «ölçü»  sözü  ilə  əlaqələndirir.  Lakin  -ça,  -çə  şəkilçisi 
«çağ»  sözündən tö rəsə  idi,  özündə zamanlıq m əfhum unu,  azacıq 
da olsa, qoruyub  saxlayardı və əm ələ gətirdiyi  sözə zam an çaları 
verərdi,  zam an  zərfi  ə m ə lə   gətirərdi.  Lakin  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  d ilində  -ça,  -çə  şəkilçisi  ilə  düzələn  zərflərin  heç 
birində  zam an  m əfhu m u   bildirmə  əlam əti  belə  yoxdur.  Buna 
görə  də  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlardan  z ə rf 
düzəldən  -ça,  -ç ə   şəkilçisinin  müasir  türk  dillərində  indi  də 
işlənən  və  zam an  m əflıum u  ifade  edən  çağ  sözü  ilə  heç  bir 
m ənşə  əlaqəsi  yoxdur.  Güman  etm ək  olar  ki,  fellərə  artınlıb 
onlardan  feii  bağlam a  düzəldən  -ça,  -çə  şəkilçisinin  (müasir 
A zərbaycan  d ilind ə  -ca,  -cə  şəkilçisi)  türk  dillərində  zaman 
m əflıum u  ifadə edən   ç a ğ sö m  ilə əlaqəsi vardır.
Q ədim  türk yazısı abidələrinin dilində  -ça,  -çə şəkilçisi  va- 
sitəsilə  adlardan  bənzərlik,  müqayisə,  tərz,  ölçü,  kəm iyyət, 
hərəkətin  hüdudu v ə  s.  bildirən zərflər əm ələ gəlir.

a)  -ça,  -çə şəkilçisi  isim lərə  artınlaraq m üqayisə  m ə fh u m u  
bildirən  zərflər  əm ələ  gətirir;  o tm d »   -  otça  (B K   ş  27),  «odca, 
od  kimi»,  ^70/-«şərab»  -  borça (BK   ş  27)  «şərab  kim i»,  lu b  « su»
-  subça  (K T   ş  24)  «su  kimi»,  tağ  «dağ»  -  tağça  (K T   ş  2 4) 
«dağca,  dağ  kimi»,  ö rt« o d ,  alov»  -  örtçə (T  40)  «od  kimi,  alov  
kimi».
b)  -ça, 
şəkilçisi  m ənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etm iş 
isim lərə  əlavə  edildikdə  tərz  mənası  ifadə  edən  zərflər  ə m ə lə  
gətirir:  k ö tjü l «könül,  ürək»  -  kötjlün  «könlün,  ürəyin»  -  köQ - 
lü n çəO :  15)  «ürəyincə»,  OTa/-«müəllim»  -  /7?ar//w «m üəllim im »
rnarımınça  (Süci)  «m üəllim im   kimi»,  törü  «qanun»  -  törüsü 
«qanunu»  -  törüsünçə (K T  ş  13) «qaununu üzrə».
c) 
“pə  şəkilçisi  saylara  (əsasən,  m üəyyən  m iqdar 
saylarına)  artınldıqda  qeyri-m üəyyən  kəm iyyət  biidirən  zərflər 
əm ələ  gətirir:  ə lig  «əlli»  -  əlig çə  (T  42)  «əllicə»,  y ü z  «yüz»  - 
y ü z ç ə   (B K   ş  37)  «yüzcə»,  sıljar  «yarı»  -  sıtjarça  (T  40) 
«yanbayarı»,  a zm 7 »   -  azçaÇT 43) «azca».
ç)  -ça,  -çə  şəkilçisi  işarə  əvəzliklərinə  artırıldıqda  hərə- 
kətin  tərzi,  ölçü,  qeyri-m üəyyən  kəm iyyət  m əfhum u  bildirən 
zərflər düzəldir;  bu «bu»  -  bunça (K T  ş 4)  «bunca,  bu  qədər»,  o l 
«0»  -  ança (T 6)  «o qədər».
3. 
-tağ,  -təg,  -ta k  şəkilçisi:  Bu  şəkilçi  türk  dillərində,  o 
cüm lədən,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  müstəqil  söz 
kimi  işlənən  /a^« d əy m ək ,  çatmaq»  fcli  və  təg«.\!dk,  -dək»,  tə g i 
«təki,  kim i»  qoşmasından  əm ələ  gəlmişdir.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bu  şəkilçi  hər  üç  fonetik  tərkibdə  o l  «o» 
işarə  əvəzliyinə  arlınlır  və  bənzəm ək m əfhum u  ifadə  edən  zərf 
əm ələ  gətirir;  o /« o »   -  antak{Y^Ç  17)  «clə»,  o /« o »   -  a n ta ğ {K l 
ş 4)  «elə»,  o /« o »  -  a n tə g { l 29)  «elə,  o cür».