Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6


FELLƏRDƏN  AD  DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇİLƏR



Yüklə 17,8 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə25/59
tarix07.09.2017
ölçüsü17,8 Mb.
#29251
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   59

FELLƏRDƏN  AD  DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇİLƏR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlardan  ad  dü- 
zəldən  şəkilçilərə  n isb ətən   fellərdən  ad  düzəldən  şəkilçilər 
daha  maraqh  leksik-qram m atik  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Türk 
dillərində,  o  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
fellərdən  ad  düzəldən  alm m a  şəkilçilər  yoxdur.  M əlum   faktdır 
ki,  türk dillərində  ahnm a sadə  fellər  işlənm ir.  Bu  dillərdə  torkibi 
fcllərin  də  yalm z  birinci  komponenti  ahnm a  sözlərdən  ibarət  ola 
bilər;  ikinci  kom ponent heç  vaxt ahnm a  söz olm ur.  N əzərə  alsaq 
ki,  türk  dillərində  şəkilçilər  m üstəqil  leksik  monası  olan 
söziərdən  ə m ə lə   gəlm işdir,  h ətta  tərkibi  fcllərin 
ikinci 
komponenti  də  türk  m ənşəli  fellərlə  ifadə  olunur,  onda  aydm 
olar  ki,  fellərdən  ad  düzəldən  şəkilçilər  yalnız  türkm ənşəli 
olmalıdır.
Fcllərdən  ad  ə m ələ  gətirən  şəkilçilərin  bir  xüsusiyyəti  də 
budur  ki,  onlann  ə m ə lə   gətirdiyi  sözlərin  substantivləşm ə 
dərəcəsindən  asıh  olm ayaraq,  həm in  sözlərdə  fellik  -  hal  və 
h ərəkət  çalan  hiss  edilir.  Fellərdən  ad  əm ələ  gətirən  şəkil- 
çilərin  üçüncü  xüsusiyyəti  d ə  budur  ki,  onlann  əm ələ  gətirdiyi 
ycni  sözlərdə  h əm   isim,  h əm  də  sifət xüsusiyyəti  olur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feliərdən  ad 
düzəldən a.şağıdakı  şəkilçilər  işlənir.
1. 
-ğııçı,  -güçi şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  -ğu,  -gü və  -çı,  -ç i şə- 
kilçilərinin  birləşm əsindən  əm ələ  gəlmişdir.  -ğuçı,  -güçi  şə- 
kiiçisinin  sözdüzəltm ə  m ənası  müasir  A zərbaycan  dilindəki  -ıcı, 
-ici,  -ucu,  -ücü  şəkilçisinin  mənasına  uyğundur.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  -ğuçı,  -güçi  şəkilçisi  fel  köklərinə 
artınlıb  həm in  fellərdə  ifadə  edilən  iş,  hal,  h ərək ətin   icraçısı

m ənasını  bildirən  isim lər  əm ələ  gətirir:  ajK"de"  -  ayğuçı  (T  10) 
"deyən,  vəzir,  m əsləhətçi",  / r 'e t "   -   itgüçi  (K T şm   13)  "edən, 
icraçı".  Bu  şəkilçinin  əm ələ  gətirdiyi  adlar  cüm lədə  ö zün dən 
sonra gələn  sözün təyini vəzifəsində də işlənə bilir.
2. 
-ık,  -ik,  -  uk,  -ü k  şəkilçisi.  Bu,  qədim   tü rk   yazısı 
abidələrinin  dilində  fəal  sözdüzəldici  şəkilçilərdən  biridir.  O , 
fellərə artırıldıqda h əm  isim,  h ə m  də  sifət ə m ələ gətirir.
A.  -ık,  -/İ'şəkilçisi  isim  düzəldir.  Feldən  isim  düzəldən  bu 
şəkilçi m ü x təlif m əna çalarlı isim lər əm ələ  gətirir.
a)  F ellərə  artırılaraq  m əkan  çalarh  isim lər  ə m ə lə   gətirir: 
y a n t ık \j 26)  "yamac",  to-"dur"  -  tu ru k {J  24)  "dayanacaq".
b)  F ellərə  qoşularaq  rütbə,  vəzifə  bildirən  isim lər 
düzəldir;  öuy«r"buyur"  -  b u y u ru k {K J ş  38),  "buyuruk",  tut"\\xi"
- tu tu k{% '\ş  38),  "tutuk".
c)  F ellərə  bitişərək  proses  adı  bildirən  m ü cərrəd   isimlər 
əm ələ  gətirir:  ^ lık   (K T c  3)  "əm r,  fərm an",  y a z u k   (BK ş  36) 
"səhv,  günah".
ç)  F ellərə  artılaraq  heyvan  adı  əm ələ  gətirir:  k e y ik  (T  8) 
"keyik,  ceyran  (tullana-tullana qaçan)".
d)  F ellərə  bitişərək  vasitəsilə  iş  v ə  h ərək ə t  icra  olunan 
alət  admı  ifadə  edən  isim lər  əm ələ  gətirir:  ya ra k  (K Tş  33) 
"yaraq",  adakiY ^Y şm  7)  "ayaq".
g)  B əzən   tədqiqatçılar  bu  şəkilçi  vasitəsilə  fellərdən  iş  və 
hərək ətin   nəticəsini  bildirən  isim lər  də  düzəldiyini  göstərirlər: 
b a r k { K lc   12)  "sərdabə".
ğ)  Bu  şəkilçi  vasitəsilə  bəziən  fellərdən  hərək ətin   tərzini 
bildirən  zərflər əm ələ  gəlir: y a d a ğ iK -lş  28),  "piyada,  ayaq ilə".
B.  -ık,  -ik   şəkilçisi  sifət  düzəldir.  B u  şəkilçi  vasitəsilə 
m ü xtəlif  çalarh  sifətlər  də  əm ələ  gəlir:  y ım şa k   (KTc  5) 
"yumşaq",  ırak  (K Tc  5)  "uzaq",  arık  (K T c  8)  "arıq",  yablak 
(K T c  7)  "pis",  y a ğ u k  (K T c  7)  "yaxm",  basık  (Y   41)  "yastı, 
basılmış",  tu ru k{¥ JJş  37)  "arıq",  bödük  (O  6)  "böyük",  a r tu k ij 
40)  "artıq".
3. 
- ak,  -  ə^ şək ilçisi.  Eyni  fonetik tərkibli  şəkilçi  adlardan 
da  ad  düzəldir.  Fellərdən  ad  düzəldən  -ak,  -ə k  şəkilçisi  qədim
türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  qeyri-m əhsuldar 
işlənən 
şəkilçilərdəndir və  iki m əqam da işlənir:
a)  F ellərə  birləşdirilərək proses  adı  bildirən  isim lər  əm ələ 
gətirir:  ə m g ə k (K T ş   19)  "əziyyət"  b u lğ a k (K T ş 4)  "iğtişaş".
b)  F ellərə  artınlaraq  m üxtəlif  m ənalı  sifətlər  düzəldir: 
ya b la k{U Ç   17)  "pis".
4. 
-ığ,  -ig,  -ğ,  -g  şəkilçisi.  Türkoloqlarm   böyük  əksəriy- 
yəti,  o cüm lədən m əşhu r türkoloq  V.V .Radlov  -ık,  -ikv B   -ığ,  -ig 
şəkilçilərini  bir şəkilçinin  variantı  hesab  edir:  birinci  kar samitli, 
ikinci  cingiltili  sam itli  variantdır.  Lakin  fərq  tə k cə  sam itlərin 
kar,  yaxud  cingiltili  olm asmda  deyildir.  Bu  şəkilçilər  təkcə 
fonetik  tərkiblərinə  görə  deyil,  leksik-qram m atik  m ənalarm a 
görə  də  fərqlənir.  M üasir  türk  dillərində  -  ık ,  -ak şəkilçisi  öz 
şəklini  qoruyub  saxlam ışdır,  -ığ,  -ig   şəkilçisi  isə  m üasir  türk 
dillərində,  xüsuson oğuz qrupu dillərində son sam itini  itirmişdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilinde  -ığ,  -ig   şəkilçisi 
m əhsuldar sözdüzəldici m orfem lərdəndir.  O,  fel  köklərinə  artırı- 
lıb  həm   isim,  h əm  d ə sifət əm ələ gətirir.
A. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ığ,  -ig  şəkilçisi 
fel  köklərinə əlav ə edilib m ü xtəlif m ənah  isim lər düzəldir.
a)  F ellərdən  işin  nəticəsini  bildirən  isim lər  əm ələ  gəti- 
rirlər:  b iti "yaz"  -  b itig {K T c   13)  "yazı",  ba  "bağla"  -  b a ğ { Y   I), 
"bağ,  ip",  />■/;/"bölm ək"  -  ü lü g (K T ş  29)  "hissə", y o /" y o l  (maq)"
- y o Iu ğ {\iK c q )  "yoluq,  yolımmuş".
b)  F ellərdən  proses  adı  bildirən  isim lər  düzəldir:  öt  "xahiş 
etmək"  -  ötüg (B K   ş  39)  "xahiş",  5or "sormaq,  soruşm aq"  -  soruğ 
(Süci)  "sorğu,  soraq".
c)  F cllərdən  h ərək ətin   obyektini,  vasitəsini,  alətini  ifadə 
edən  isim lər  ə m ə lə   gətirir:  kap   "qapamaq,  örtm ək"  -   ka p ığ  
(K Tc  4)  "qapı",  w  "döyüşm ək" - sügüg (T 28)  "süngü"
ç)  F ellərdən  yer  adı  bildirən  isim lər  düzəldir:  k e ç  
"keçmək"  k e ç ig {T  35)  "keçid,  bərə",  /‘i/r"durm aq"  -  turuğ{Siıci) 
"keşikçi".

d) 
Fellərdən  m ücərrəd  anlayış  ifadə  edən  isim lər  ə m ə lə  
gətirir:  b il  "bilmək"  -  bilig  (K T ş  5)  "bilik",  a z  "azmaq"  -  a z ığ  
(K Ç   18)  "acıq,  hirs".
g)  F ellərə  artınlaraq  ya  əlavə  edildiyi  felin  sem antik 
m ənası  ilə  əlaqədar  olan  peşə,  sənət  bildirən,  y a  da  felin 
m ənasm dakı  prosesi  keçirmiş  şəxs 
bildirən  isim lər  ə m ə lə  
gətirir;  kör  "görmək"  -  kö rüg (T  8)  "casus",  tir "yaşamaq"  -  tirig  
(MÇ  40)  "diri",  ö/"ölm ək"  -  ä/ü;^ (K Tşm  9)  "ölü".
ğ)  F ellərə  artınlaraq  icraedici  şəxsi  bildirən  isim lər  əm ələ 
gətirir.  ö"öyrənm ək"  -  qg^(KTş  31)  "ana,  öyrədən".
B. 
Q əd im  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -iğ,  -i^ şək ilç isi 
sifət əm ələ  gətirir.
a)  F ellərə  artırıldıqda  ölçü  (zaman  və  m əkanca),  kəm iyyət 
və kcyfıyyət bildirən sifətlər ə m ələ gətirir:  ka tığ Q B   100)  "qatı", 
is ig iY  43)  "isti",  ü /« ^ (K T ş  34)  "ulu",  k iç ig {B K ş 41)  "kiçik".
b)  F ellərə  artınldıqda  hal  və  ya  vəziyyət  ifadə  edən
sifətlər  yaradır;  bu  sifətlər  artibutiv  isim lər  kimi  d ə  işlənir:  tir 
"yaşamaq"  -  tirig {K T şm   9)  "diri",  ö7"ölm ək"  -  ö Iü g iJ L l  şm  9) 
"ölü", 
"qanşm aq"  -  kam aşığiJL lşva  31)  "qarışıq".
c)  F ellərə  əlavə  edilib  dad  bildirən  sifətlər  əm ələ  gətirir: 
açı  "acı  olm aq"  -  açığ (M Ç  18)  "acı",  sü ç i "şirin  olmaq"  -  süçig 
(K Tc  5)  "şirin".
ç)  Bu  şəkilçi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ir/er 
naqis  felinə  artınldıqda  da  sifət əm ələ  gətirir:  er"id i,  /m/>naqis 
felin  kökü)  i"  -  erig (K T c  13)  "olmalı, yaşam ah".
5. 
-ka,  -kə,  -ğa,  -gə  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  bu  şəkilçi  işləkliyini  itirmək,  daşlaşmaq  üzrə  ol- 
muşdur;  tam ğa  (K T   şm  12)  "damğa",  y u yk a   (T  13)  "yuxa, 
nazik",  y in ç g ə   (T  13)  "incə"  sözləri  artıq  kök  və  şəkilçiyə 
bölünmür.  Gürnan  ki,  bu  şəkilçi  vasitəsilə  əm ələ  gələn 
(K Ç   11)  "bulam aq,  qanşdırm aq", 
(B K şm   13),  "incitmək, 
əziyyət  verm ək",  tarka  (T  22)  "qiyam 
q a l d ı r m a q "  
felləri  də 
tərkib  m orfem lərinə  aynlm ır.  Bu  şəkilçinin iştirak etdiyi üç sözü 
kök  və  şəkilçi  moı fem lərinə  ayırm aq  olur:  b il "bilmək"  -  bilgə 
(K T   şm  13),  "müdrik,  bilici",  ö   "öyrənm ək"  -  ögə  (Y  45), 
"müdrik,  bilikli"  və  k ıs   "qısmaq,  kəsm ək,  qısaltmaq"  -  ktsğa
(K Ç  23)  "qısa".  Bu  sözlərdən 
bilgə  v ə   ögə  həm   isim,  həm   də 
sifət  kimi, 
kısğ a  isə yainız sifət kimi işlənir.
6.  -/,  -y şəkilçisi.  Q ədim  türk  yazısı abidələrinin  dilində  az 
məhsuldar  olan  bu  şək ilçi  vasitəsilə  cəm i  dörd  söz  düzəldilir  ki, 
bu  sözlərdən  birinin  kökünün  fcl  olm ası  şübhəlidir: 
y a z ı (T  36) 
"yazı,  düzən", 
k a h  (T   30)  "qalıq",  k o k ı { B K c   11)  "qoxu",  b iriki 
(K T ş  27)  "birləşmiş".  Bu  sözlərdən 
ya zı,  k a lı  və  k o k ı  isim 
birikı isə  sifətdir.
7. 
-nç şək ilçisi.  Q ədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilindo  bu 
şəkilçi  fellərdən  mücərrəd  məna  ifadə  edən  isim lər  ə m ə lə  
gətirir: 
bıılğa «bulamaq,  qanşdırmaq»  -  bulğanç (T  22)  «qarışıq- 
hq,  qiyam.», 
tarka  «qiyam   qaldırmaq»  -  tarkanç  (T  22)  «üsyan- 
kar,  qiyam çı», 
u  «bacarmaq»  -  unç  (T  24)  «inam,  əm inlik»,  öt 
«xahiş  etm ək»  - 
ö tü n ç iT   15)  «xahiş,  m üraciət»,  ö;Ar «öyünm ək»
-  ökünç (Y   28)  «inam,  fəxr,  iftixar»,  k o rk  «qorxmaq»  -  ko rkm ç 
(IB  55)  «qorxunc», 
ögrə  (ögrü)  «sevinm ək»  -  ögrünç  (IB  54) 
«sevinc», 
k ö zü   «fəxr  etm ək»  -  kö zü n ç  (Y   28)  «şan,  şöhrət, 
şərəf,  fəxr,  iftixar», 
ə z ə   «adət  etm ək»  -  ə zə n ç   (Y   28)  «adət, 
dəb», 
ına «inanmaq»  -  m a n ç (Y  32)  «inanılan adam».
8. 
-n,  -ın,  -in,  -un,  -ün  şəkilçisi.  Q ədim   tiirk 
yazısı 
abidələrinin  diiində  bu  şək ilçi  fellərdən  həm   isim ,  həm   də  sifət 
əm ə lə   gətirir.
A. 
Bu  şək ilçi  feilərə  əlavə  edildikdə  m ü x təlif  mənalar 
ifadə  edən  isim lər düzəldir.
a)  Fellər  artırılaraq  proses  adı  bildirən  isim lər  ə m ə lə  
gətirir:  t?/'«əkm ək»  - 
ək in   {BK.  şm  11)  «əkin», 
«axmaq»  - 
akun  (Y   2)  «axın»,  k ıy   «doğramaq»  -  k ıy m   (T  32)  «cəza»,  sa 
«saymaq»  - 
san (B K   c  12)  «say».
b)  Fellərə  artırılaraq  prosesdə  iştirak  edən  şəx s  bildirən 
isimlər  ə m ə lə   gətirir: 
k ə l «gəlm ək»  -  kəUn  (Y   3)  «gəlin»,  bo l 
«olm aq»/^ü/«tapm aq»  - 
bolm /bulın {K Ç   5)  «əsir».
c)  Feldən  əşy a   adı  bildirən  isim  düzəldir: 
k a l «qalmaq»  - 
/:5////(Süci)  «başhq».
ç)  Fcliərə  artınlıb  işin,  hərəkətin  nəticəsini  bildirən 
isim iər  ə m ə lə   gətirir: 
tö g   «damğalamaq»  -  tökün  (T  54) 
«damğa».

B. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ın,  -in  şə k ilç isi 
fellərdən  sifət  də  ə m ə lə   gətirir;  u z  «uzanm aq»  -  uzım   (T  5 2 ) 
«uzun»,  k a l «qalm aq»  -  ka lm  (Y  
28) 
«qalm»,  y o ğ  «böyüm ək»  - 
y o ğ u n {T   14)  «yoğun».
9.  -ım ,  -im   şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  ab id ələrin in  
dilində  bu  şəkilçi  fellərə  artınldıqda  m ü x təlif  m ə n ah   isim lər 
əm ələ  gətirir.
a) F ellərd ən  vasitə,  alət,  əşy a adı bildirən isim lər  düzəldir: 
Xreü'«geymək»  -  kedim {¥JX  ş  33)  «geyim».
b)  F ellərdən  ölçü  bildirən  isim lər  əm ələ  gətirir:  ba t 
«batmaq»  -  batım  (K T   ş  35) «batım».
c)  F cllərdən  hadisə  və  prosesin  son  nəticəsini  bildirən 
isim lər düzəldir:  öy«ölm ək»  öIüm iJR   18)  «ölüm».
ç)  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  şəkilçi  ilə 
adlardan  da  isim lər  düzəlir;  bar «var,  dövlət»  -  barım  (B K   ş  24) 
«dövlət».
10.  -m ak,  -m ək,  -m ağ, 
şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində bu  şəkilçi vasitəsilə  fellərdən cəm i üç ismin 
düzəlm əsinə  təsad ü f edilir;  y e lm ə g  (T  52)  «basqm,  kəşfiyyat», 
eşitm əkÇ Y   39)  «eşitməto> (isim  kim i),  a rm a kÇ S ^ ş  6)  «yalan».
11.  -ma,  -m ə şəkilçisi.  Q ədim  türk  yazısı  abidələrinin  di- 
lində  qeyri-m əhsuldar 
işlənən   bu  şəkilçi  fellərə  artınldıqda 
proses  adı  bildirən  isim lər ə m ə lə   gətirir:  y e l «sürətlə  getm əb) -  
y e lm ə   (T  34)  «kəşfıyyat  dəstəsi»,  tə g  «hücum   etm ək»  -  təgtnə 
(Y  10)  «hücum , döyüş».
12.  -ğaa,  -gən  şəkilçisi.  Az  m əhsuldar  olan  bu  şəkilçi 
fellərə  artırıldıqda,  əsasen,  isim ,  bəzən  isə  sifət  əm ələ  gətirir: 
tab «tullana-tullana qaçm aq»  -  tabışğan (MÇ  20) «dovşan».
13.  -an, 
-ə /3  
şəkilçisi.  G üm an  ki,  -ğan, 
şəkilçisindən 
birinci  sam itin  düşm əsi  nəticəsin də  yaranmışdır.  Fellərə  ar- 
tınldıqda  proseslə  əlaqədar  olan  isim   əm ələ  gətirir;  y ıl  «sü- 
rünm ək»  -  y ıla n   (HT  7)  «ilan  (sürünən)»  ç ık  «yonmaq»  -  çıkan 
(K T  şm  7)  «usta,  nəqqaş (yonan)».
14.  -ağən,  -əyən   şəkilçisi.  Fel  köklərinə  artınlaraq  daimi 
əlam ət  bildirən  sifətlər  (feli  sifətlər  yox!)  əm ələ  gətirir:  kap
«qapmaq»  - 
kapağan  (T  61)  «qapağan»,  k ıy   «doğramaq,  qıy- 
maq»  - 
kıyağan (Y  4)  «doğrayan,  qıyan».
15.  -t  şəkilçisi.  Fellərdən  proses  adı  bildirən  isimlər 
düzəldir; 
s ığ ıt (K T   şm   I I )  «sıtqı»,  e lə t (Y   28)  «əziyyət»,  y o n t 
(Y   3)  «İIxı».
16.  -id   şəkilçisi.  Fellərdən  mücərrəd  m ənalı  isim lər 
düzəldir;  /^ « ə y m ə k »   -  /^7c/(KTc  10)  «yalan».
17.
  -sar,  -sər  şəkilçisi.  Qeyri-məhsuldar  olan  bu  şəkilçi 
fellərdən  iş,  hərəkət  icra  edən  şə x s  bildirən  isim lər  əm ə lə  
gətirir; 
ä t «atmaq»  -   atsar  (Y   28)  «atıcı»,  u t «udmaq»  -  utsar (Y  
2 8 ) «uducu».
18.  -lə g   şəkilçisi.  Feldən  sifət  ə m ə lə  gətirən  şəkilçidir; 
ö d  
«vaxt  keçirm ək»  - 
ö d səg  (B K ş  34)  «m üvəqqəti»,  ö t «ötm ək»  - 
ö tü Iəg {B K   ş  34)  «ötücü,  keçici».
19.
  -sık,  -s ik   şəkilçisi.  Fellərdən  bərəkət  adı  düzəldən 
şəkiçidir;  Aa/‘«batmaq»  - 
b a t s ı k i ^  c  2)  «batan»,  /*ö^«doğmaq»
-
  to ğ sık (]L i: c  2)  «doğan», 
«acmaq»  - 
a ç s ı k i } ^   c  8)  «acan», 
to d  >  to  «doym aq»  -  to sık  (KT  c  8)  «doyuş»,  udı  «uyumaq»  - 
u d ı s ı k i j   12,  22)  «yuxu»,  o////-«oturmaq»  -  o lu rsık  {T  12,22) 
«rahatlıq»,  to/«tutm aq»  - 
tutsık{K .i: c 4)  «tutuş».
Q ədim   türk  yazısı  abilərinin  dilində 
-sık,  -sik  şəkilçisi 
fellərə  artınldıqda  işin  icrasımn nəticəsini  ifadə  edən  isim lər  də 
ə m ə lə   gətirir;  ü/y «bölm ək»  - 
ülƏ sik{K.T c 6)  «h issə,  pay».
20. 
-ğu,  -g ü   şəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  şək ilçi  fellərə  artırıldıqda  hərəkət  adlan  ə m ə lə   gə- 
tirir:  ^tT«verm ək»  - 
bergü(M Ç   21)  «verm ə»,  top/^ «toplamaq»
-
  to p la ğ u {T   13)  «toplama»,  ü z m z x m k »   -  ü zg ü  {T  14)  «üzm ə», 
a y  «dem ək»  -  ayğu  (T  10)  «demə,  m əsləh ət  vermə»,  kara 
«baxmaq»  - 
karağu{T   34)  «keşik çəkm ə»,  /y^ etm əb)  -  itg ü { K T  
şm  13)  «etm ə,  hazırlama», 
kö r  «görmək»  -  kö rg ü   (K T   ş  23) 
"görmə,  baxma".
Q ədim  türk yazısı abidələrinin dilində 
-ğu,
  -^ //şək ilçisi  ilə 
ə m ə lə   g ələn   hərəkət  adları 
-Iık,  -lik,  -luk,  -lük
  v ə 
-çı,  -çi 
isim düzəldən  şəkilçilərini  d ə  qəbul  edib  ikiqat  substantivləşə 
bilir: 
itgü "cimd"
  -  
itgüçü{K.T
 şm  13)  «hazırlayan», 
ayğu«rrtös-

ləh ət  vcrm ə»  - 
ayğuçı (T  10)  «m əsləhət  verən,  vəzir»,  to p la ğ u  
«toplama»  - 
toplağuluk  (T  13)  «toplamaqhq»,  üzg ü   « ü z m ə »   - 
üzgülükÇ T  14)  «üzm əklik».
21. 
-uş,  -üş  şəkilçisi.  Qədim   türk  yazısı  ab id ələrin in  
dilində  h ərəkət  adlan  düzəldən bu  şəkilçi  müasir türk  d illərin d ə 
(m ü x təlif  variantda)  daha  fəal  işlənir.  A bidələrin  d ilində  bu 
şəkilçi  ilə  cəm i  iki  sözün  yarandığı  m üşahidə  edilir  ki,  onlardan 
biri  feldən,  digəri  isə ,  qəribə  də  olsa,  isim dən  ə m ə lə   gəlm işdir: 
ur«vurm aq»  - 
uruş {O  10)  «vuruş», 
«qoşun»  - 
sü/Jüş (K T   ş 
40)  «döyüş».
22. 
-sağ,  -səg  şəkilçisi.  B u  şəkilçi  vasitəsilə  fellərdən  h ə - 
rəkət  adian  ə m ə lə   gətirilir: 
ber «vermək»  -  bersəg (O  10)  «ver- 
m ə»,  öüi'«vaxt keçirm ək»  - 
ö d s ə g iB K  ş  34)  «vaxt keçirm ə».
23. 
-m ış,  -m iş  şəkilçisi,  Bu  şəkilçi  fellərə  artırıldıqda 
keçm iş  zaman  çalarlı  feli  sifətlər  düzəldir; 
elsirə  « e lsizləş»   - 
elsirəm iş (K T   ş  13)  «elsizləşm iş»,  kağansıra «xaqansızlaş»  -  ka - 
ğansıram ış (K T   ş  13)  «xaqansızlaşm ış»,  kü /Jəd  «kəniz  olm aq»  - 
kü tjəd m iş  (K D   ş  13)  «kəniz  olm uş»,  ku la d   «qul  olm aq»  - 
kuJadm ış  (K T   ş  13)  «qul  olm uş»,  tokta  «toxtamaq»  -  toxtam ış 
(B K   ş  2)  «toxtam ış», 
ig id   «yüksəltm ək»  -  igidm iş  (K T   c  9) 
«yüksəltm iş»  v ə s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  feli  sifətlər 
cüm lədə h ə m işə  təyin  vəzifəsin d ə  işlənir.
24. 
-duk,  -dük,  -tuk,  -tü k  şəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bu  şəkilçi  də  fel  köklərinə  artırıldıqda  feli 
sifət  ə m ə lə   gətirir: 
kö rm ə «görm əm ək»  -  körm ədük (B K   şm  11) 
«görm ədiyi», 
esidm ə  «eşitm əm ək»  -  esidm ədük  {B K   şm  11) 
« eşitm əd iyi»
,
  sanç 
«sancm aq» 
-
  sançduk  (MÇ  46) 
«sançdığr», 
illə  «el  et»  -  illəd ü k (K T   ş  6)  «el  etdiyi»,  kağanla  «xaqan  qoy- 
maq»  - 
kağanladuk (K T  ş  7)  «xaqan  qoyduğu»,  ötün  «müraciət 
etm ək»  - 
ö tü n tü k{T   15)  «xahiş etdiyi» və s.
25.
  -m açı,  -m əçi  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  fellərdən  g ə lə c ə k   zaman  çalarh  feli  sifətlər 
ə m ə lə   gətirir:  ö7«ölməto> - 
ö lm əçi(iL l: ş 29)  «öləsi».
26. 
-ğwa,  -gm ə,  -ığm a,  -igm ə  şokilçisi.  Bu  şəkilçi  fellərə 
artınldıqda  indiki  zam an  çalarlı  feli  sifətlər  düzəldir:  kö r 
«görmok»  - kö rig m ə {K T   c  11) «görən»,  6/r« verm ək»  -  birigm ə 
(KT  ş  25)  «verən»,  sa kın   «düşünmək»  -  sakınıqm a  (B K   ş  2) 
«düşünən»,  ^ ə /« g ə lm ə k »   -  k əlig m ə{m ,^ ş  31)  «gələn» və  s..
PEL  DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇİLƏR
Tarixin  əlçatm az  dərinliklərində  türk  dillərində  sinkretik 
söz  kökləri  adlara  və  fellərə  parçalandıqdan  sonra  ad  ka- 
tcqoriyası  öz  inkişaf yoluna,  fel  kateqoriyası  öz  inkişaf  yoluna 
düşür.  Adlarda yeni  söz  yaradıcılığı  hom   türk dillərinin  öz daxili 
vəsaiti  hesabma,  həm   də  ahnm alar  hesabına  baş  verir.  Fellərdə 
isə  sözyaratma  prosesi  tam am ilə  başqa  istiqam ətdə  gedir.  İstər 
qədim,  istərsə  m üasir  türk  dillərində  alınma  sadə  fellərə  təsad ü f 
cdilmir.  fürk  dillərində,  xüsusən  m üasir  türk  dillərində  xeyii 
alınma  addüzəldən  şəkilçi  mövcuddur,  hətta  türk  dillərinin 
ruhuna  yad  olan  prefıkslər  işlənir,  lakin  türk  dillərində,  bir  d ənə 
də  olsun,  alınma  feldüzəldən  şəkilçi  yoxdur.  Türk  dillərində 
(istər  qədim,  istər  müasir  olsun)  xeyli  miqdarda  m ürəkkəb  ad 
mövcııddur,  halbuki  bu  dillərdə  (istər  qədim ,  istər m üasir  olsun) 
bir dən ə  belə m ürəkkəb fel  yoxdur.
Türk  dillərində  alınma  adlandınla  bilən  fellərin  iki  tipinə 
rast  gi:)lmok  olur:  I .  Felin  kökü  -  ad  morfemi  başqa dillərdən  ah- 
nır,  kükə  artuılan  və  ona  fcllik  mənasj  verən  şəkilçi  isə  mütləq 
türk  dillorinin  özünün  olur;  2.  Tərkibi  fellərin  (bir  qisminin)  bi- 
rinci  -  ad  komponenti  ahnm a  olur,  ikinci  kom ponenti  -  tərkibə 
bütövlükdo  fe!  m ənası  verən  söz  isə  yenə  də  türk  dillərinin 
üzünə  məxsus  fellə  ifadə  edilir.  Əslinə  qalanda  belə  (düzəltm ə 
vo  torkibi)  felləri  ahnm a  adlandırmaq  olmaz.  Lakin  türk 
dillorindo  fcllərdə  ahnm alardan  danışdıqda  yalnız  bu  mənada 
danışmaq  olar.
Türk  dillorində  fel  düzəldən  ahnma şəkilçilərin  olmaması, 
fel  omolo  gotirən  bütün  şəkilçilərin  türk diİlərinin  özünə məxsus 
olması  belo  bir  faktı  sübut  edir  ki,  bu  dillərdə  şəkilçilər  vasitə- 
silə  felyaratma  prosesi  tarixin  əlçatmaz  dərinliklərində  getmiş-

dİT. 
H ər  halda bizə q ədər gəlib çatan ən qədim  türk yazısı  abidə- 
ləri  ~  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  dilində  şəkil- 
çilər vasitəsilə  fel yaratm a sistemi  müasir türk dillərindəki  şəkil- 
çilər vasitəsilə  fel  yaratm a  sistem indən nəinki  z ə if in kişaf etm ə- 
mişdir,  hətta,  paradoksal  səslənsə  də,  bəzi  m əqam larda  d ah a 
yüksək  inkişaf etmişdir.  Bunu da n əzə rə almaq  lazımdır ki,  göy- 
türk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  m ətnləri  qədim   türk 
qəbilə  dillərinin  bütün  m ənzərəsini  özündə  əks  etdirm ir  və 
dem əli,  qədim   türk  qəbilələrinin  dillərində,  h ətta  göytürk  qəbi- 
lələrinin  dilində  işlənən  bütün  fellər,  təbii  ki,  o  cüm lədən  fel 
əm ələ  gətirən  şəkilçilər  bu  abidələrin  dilində  (m ətnlərində)  öz 
əksini  tapmamışdır.  T əkcə  bu  fakt -   göytrük  O rxon-Y enisey  ya- 
zısı  abidələrinin  dilində  şəkilçilər vasitəsilə  fel  yaratma  sistem i- 
nin  bu  qədər  inkişaf etm əsi  göstərir  ki,  daha  geniş  bazaya  m alik 
ola  bilən  qədim   türk  qəbilə  dilləri  nə  q ədər  zəngin  və  inkişaf 
etmiş  şəkilçilərlə  fel yaratm a sisteminə malik ola bilərdi.
Ə lim izdə  türk  dillərinin  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələ- 
rindən  əvvəlki  d öw dəki  m ənzərəsi  haqqm da  yazıh  m əlum at, 
faktlar  yoxdur.  Lakin  elə  göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidə- 
lərinin  dil  faktları  sübut  edir  ki,  bu  qədər  inkişaf etmiş  şəkilçi- 
lərlə  fel  yaratm a  sistemi  2-3  əsrə,  hətta  min  ilə  təşəkkül  tapa 
bilm əzdi;  görünür,  türk  dillərində  şəkilçilər  vasitəsilə  fel  yarat- 
m a  sistemi  bizim  eradan  çox  ə w ə l,  ola  bilsin  ki,  bir neçə  min  il 
ə w ə l  təşəkkül  tapmışdır.
T ürk  dillərinin  ən  qədim   yazıh  abidələri  olan  göytürk  Or- 
xon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  fel  düzəldən 
şəkilçilərin  böyük  əksəriyyəti  müasir  türk  dillərində,  xüsusən 
cənub-qərb  (oğuz)  qrupu  türk  dillərində  qorunub  saxlanmışdır. 
O rxon-Yenisey  kitabələrinin yazılmasmdan,  təxm inən,  13  yüzil- 
lik keçm əsinə baxmayaraq,  göytürk  və  müasir  türk dillərində  fel 
əm ələ  gətirən  şəkilçiləri  müqayisə  etsək,  elə  bir  ciddi  dəyişik- 
liyin baş  verdiyinə  rast gəlm ərik.  Göytürk Orxon-Yenisey yazısı 
abidələrinin  m ətnlərində  təsbit  edilən  fel  düzəldən  şəkilçilərin 
13  əsr  ərzində  dəyişm ədən  türk  dillərinə  xidm ət  etməsi,  yeni 
fellər  yaratması  bir  daha  sübut  edir  ki,  bu  şəkilçilər  türk  dillə-
rinin  Orxon-Yenisey  dövründən  çox-çox  qədim lərdə  təşəkkül 
tapmışdır.
Türk  dillərində  işlənən  fel  düzəldən  şəkilçilərin  qədim li- 
yini belə bir fakt da sübut edir ki,  bu şəkiçilərin heç birinin mən- 
şəyi  türkoloqlar  tərəfm dən  tutarlı  d əlillərlə  aydm laşdınlm am ış- 
dır.  M əlum dur  ki,  dil  faktı  nə  q ədər  qədim  olursa,  onun  m ənşə- 
yini  m üəyyənləşdirm ək  bir  o  q ədər  çətin  olur.  Türk  dillərində 
ayn-ayn  fel  düzəldən  şəkilçilərin,  xüsusən  -la,  -lə   şəkilçisinin 
m ənşəyi  haqqm da  türkoloji  ədəbiyyatda bəzi  m əlum atlar  vardır, 
lakin  bu  m əlum atlar  o  q ədər  ziddiyyətli  və  başhcası,  elmi 
cəh ətdən   zəifdir  ki,  etimonlaşdu’m aq  üçün  onlardan  heç  birini 
əsas  kimi  götürm ək  olmaz.  Türk  dillərində  fel  əm ələ  gətirən 
şəkilçilərin  əksəriyyətinin  m ənşəyi  haqqm da  türkoloji  ədəbiy- 
yatda üm um iyyətlə  heç bir m əlum at yoxdu-.
Q eyd  etm ək  lazımdır  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  işlənən  fellər  qədim   türk  qəbilələrinin  dilində  işlənən 
bütün  felləri  əh a tə   etmir.  Ola bilər ki,  abidələrin  m ətnlərind ə  öz 
əksini  tapm am ış  fellərin  bir  qismi  düzəltm ə  fellər  olsun.  O   da 
ola  bilər  ki,  h əm in   düzəltm ə  felləri  ə m ələ  g ətirən   şəkilçilərin 
də  bir  qism i  abidələrin  m ətnlərində  təsbit  edilm əsin.  Lakin  bü- 
tün  bunlara  baxmayaraq.,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  m əm lə- 
rində  adlardan  fel  düzəldən  iyirmi,  fellərdən  fel  düzəldən  yeddi, 
habelə  fellərdə  tərz m ənası yaradan  iki  şəkilçi,  cəm i  iyirmi  doq- 
quz  fel  düzəldən  şəkilçinin  işləndiyi  qeydə  ahnm ışdır.  G üm m  
ki,  m üasir  türk  dillərindən  hər  hansı  birində  fel  düzəldən  şəkil- 
çilərin  sayı bundan çox olmaz.
Fel  düzəldən  şəkilçilərin  bir  qism i  hələ  qədim   türk  yazısı 
abidələri  dövründə  türk  dillərində  m əhsuldar  işlənm işdir.  Ma- 
raqh  buräsldır  ki,  m əhz  həm in  şəkilçilər  müasir  türk  dillərində 
qorunub  saxlanm ışdır.  Fel  əm ələ  gətirən  şəkilçilərin  bir  qismi 
qədim türk yazısı abidələrinm dilində qeyri-məhsuldar işlənmişdir. 
M əhz  abidələrin  dilində  qeyri-məhsuldar  işlənən  fel  düzəldən 
şəkilçilərin bir qismi müasir türk dillərində işləkdən çıxmışdır.

Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənm iş  fel  düzəl- 
dən  şəkilçiləri  iki  qrupa  ayırmaq  olar;  1)  adlardan  fel  düzəldən 
şəkilçilər;  2)  fellərdən  fel düzəldən şəkilçilər.
Yüklə 17,8 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin