Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

MÜRƏKKƏB VƏ  TƏRKİBİ  SÖZLƏRİN  TƏSNİFİ
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ürəkkəb  və  tər- 
kibi  sözləri  nitq  hissələri  üzrə  tə sn if  edərkən  sözlərin 
kom ponentləri  arasmdakı  əlaqələrin  xüsusiyyətlərini  nəze>rə 
almaq  lazımdır.  M ürəkkəb  və  tərkibi  sözlərin 
kom ponentlə- 
rindo  ifado  edilən  bütün  xüsusiyyətləri  n əzərə  aldıqda  onlan  iki 
qrupa  ayırm aq  olar:  I)  düzəltm ə  qaydaları  m üxtəlif  olan 
m ürəkkəb  və  tərkibi  sözlər;  belə  sözlərdə  m ürəkkəb  və  tərkibi 
sözlərə  aid  bütün  xüsusiyyətlər maksimum  şəkildə  təzahür  edir;
2)  düzəltm ə  qaydaları  m üxtəlif  olmayan  m ürəkkəb  və  tərkibi 
sözlər;  bunlarda  m ürəkkəb  və  tərkibi  sözlərə  aid  bütün 
xüsusiyyətlər  minimum  şəkildə  təzahür  edir.  Birinci  qrupa 
m ürkkəb  və  tərkibi  isim,  sifət  və  zərflər,  ikinci  qrupa  tərkibi 
saylar,  bir m ürəkkəb  fel  və tərkibi  fellər daxildir.

DÜZƏLTMƏ  QAYDALARI  MÜXTƏLİ  OLAN 
MÜRƏKKƏB  VƏ TƏRKİBİ  SÖZLƏR
M ürəkkəb  v ə   tərkibi  isimlər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  işlənən  m ürəkkəb  və  tərkibi  isim ləri  iki  baxım dan 
təsnif  etm ək  olar:  1)  m ürəkkəb  və  tərkibi  isim lərin  ieksik- 
semantik  m ənasm a  görə;  2)  m ürəkkəb  və  tərkibi  isim lərin 
kom ponentiəri arasmdakı  əlaqəyə görə.
I. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlən ən   mü- 
rəkkəb  və  tərkibi  isim ləri  leksik-semantik  m ənalarm a  görə 
aşağıdakı  kimi qruplaşdırm aq olar;
1.  Xüsusi  şəxs  adı  bildirənlər (antroponim lər).  Q ədim   türk 
yazisı  abidələrinin  dilində  işlənən,  dem ək  olar  ki,  bütün  şəxs 
adlan  ya  m ürəkkəb,  ya  da  tərkibi  isim lərlə  ifadə  edilm işdir.  Bu 
m ürəkkəb  və  tərkibi  şəxs  adlarmı  da,  öz  növbəsində,  iki  cür 
qruplaşdırmaq olar;
a)  kom ponentləri  birikib  bir  leksik  vahid  kim i  çıxış  edən 
m ürəkkəb  və  tərkibi  isimlər:  İltəris  (K T   ş  11),  llbilgə  (K T   ş l 1), 
Küm ül  Ö gə  (Y   45),  Tonyukuk  (T l),  Yaç  Ak  Baş  (Y  2),  E1 
Tuğan  (Y   1),  Üçin  K ülig  Tirig  (Y  3),  Öz  Y igin  Alp  Turan  (Y 
45),  Eletm iş (O 4) v ə s.
b)  birinci 
komponenti  xüsusi  isim  (şəxs  adı),  ikinci 
komponenti  vəzifə,  rütbə  v ə  s.  bildirən  sözlərlə  ifadə  edilmiş 
m ürəkkəb  və  tərkibi  isim lər:  Kül  tigin  (K T  şm  13),  Bumın 
kağan  (K T   ş  1),  İstəm i  kağan  (K T  ş  1),  Bilgə  kağan  (K T   c  I), 
Taman  tarkan  (B K   c  14),  K üli  çor  (K Ç   15),  K apağan  kağan  (T 
60),  Bars  bəg  (K T   ş  20),  Çaça  səQün  (K T   ş  32),  Tarduş  şad  (T
31) və  s.
2.  X usüsi  yer  adlan  (toponimler)  büdirenler.  Toponimlik 
ad  bildirən  m ürəkkəb  və  tərkibi  sözləri  də  iki  qrupa  ayırmaq 
olar;
a) 
kom ponentləri  birikib  bir  anlayış,  m əfhum   ifadə  edən 
m ürəkkəb  və  tərkibi  isim lər  (toponimlər);  Karakuş (T  7),  Təm ir 
kapığ  (K T   c  4),  K araköl  (K T  şm  2),  Açık  Altır  (MÇ  18),
Orkunbahk  (MÇ  14),  Beşbahk  (BK   ş  28),  Baybahk  (MÇ  44), 
K ara Y otahk (M Ç  27)  və  s.
b) 
birinci  kom ponenti  yer  adı  (toponim)  bildirən  xüsusi 
isim,  ikinci  komponenti  toponimin  növünü  {bahk «şəhər»,  y a zı 
«düz»,  ügüz «çay»,  k ö l «göb>,  tağ «dağ»,  y ış  «meşəli  dağ»,  k o l 
«çay»,  baş  «zirvə»,  j^/>‘«yer»  sözləri  ilə)  bildirən  sözlərlə  ifadə 
edilon  m ürəkkəb  və  tərkibi  isimlər;  Ö tükən  yir  (T  17),  Ö tükən 
yış  (K T   c  4),  Y ir  Bayırku  yer  (K T  c  4),  Y inçü  ügüz  (K T   c  3), 
ŞantuQ  yazı  (K T   ş  17),  Toğu  bahk (K T  şm 4),  Tünkər tağ (B K  c 
7),  Y ılun kol  (M Ç  15),  Şıp başı (MÇ  ] 5) və  s.
3.  Xalq  adı  (etnik  ad)  bildirənlər.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  işlənən  etnik  ad  bildirən  m ürəkkəb  və 
tərkibi  isim ləri  də  iki  qrupa ayırmaq olar;
a)  birinci  komponenti  say,  ikinci  komponenti  etnik  adla 
ifadə 
cdilənlər. 
G öytürk 
dilində 
belə 
tərkibi 
sözləri 
kom ponentlərinə  ayırmaq  mümkün  deyildir,  onlar  birlikdə  bir 
xalqm  admı  bildirir.  B elə  ctnik  adları  tərkib  hissələrinə 
böldükdə  onlar  m ənasız  söz  yığımma  çevrilir,  xalqm  admı 
bildirmir;  üç  oğuz  (BK  ş  32),  səkiz  oğuz  (MÇ  15),  tokuz  oğuz 
(K T   ş  14),  tokuz  tatar  (B K   ş  34),  otuz  tatar  (K T   ş  14),  üç  karluk 
(MÇ  11),  üç kurıkan  (K T   ş 4),  on  uyğur (M Ç  3).
b)  birinci  kom ponenti  etnik  adla,  ikinci  komponenti  bodun 
«xalq»  sözü  ilə  ifadə  edilən  m ürəkkəb  və  tərkibi  isimlər;  türk 
bodun  (K T  ş  6),  tokuz  oğuz bodun  (K T   şm 4),  kara türgiş  bodun 
(K T  ş  40),  karluk  bodun  (K T   şm  I),  kırkız  bodun  (K T  ş  20), 
oğuz  bodun  (K T   ş  28),  çik  bodun  (MÇ  26),  izgil  bodun  (K T   şm 
4),  tölis  bodun  (M Ç  19),  tarduş  bodun  (K T   ş  17),  tabğaç  bodun 
(K T ş  6),  türgiş bodun (K T   ş  37),  tatabı bodun (K T   ş  28) və s.
4 .  Ü m um işlək  sözlərdən  düzəlmiş  və  m üx təlif məna  ifadə 
edən  m ürəkkəb  isimlər;  arkış  -   tirkiş  (K T   c  8)  «karvan»,  yaxud 
«səfırlik»,  atı-küsi  (K T  ş  25)  «şöhrəti»,  eçi-apa  (K T  ş  1) 
«əcdad»,  küm -soruğum   (Süci)  «şöhrotim»,  is-küç  (K T  ş  9)  «iş- 
güc,  zohm ət»,  köz-qaş  (K T   şm  1),  «göz-qaş»,  yabğu-şad  (K T   ş
4)  «yabğu  -şad  (əyanlar)»,  yok-çığay  (K T   c  10)  «yoxsuI»,  oğuş- 
bodun  (K T   c  8)  «qəbilə-xalq»,  el-törü  (K T   ş  22)  «el-qanun».

yurt-yol  (K T   şm  9),  «yurd-yol»,  yarak-yalm a (K T   ş  32)  «yaraq- 
zireh»  (A zərbaycan dilində yaraq-yasaq sÖTÜnB bənzəyir)  v ə  s.
n .  M ürəkkəb  və  tərkibi  isim lərin  kom ponentləri  arasm - 
dakı  əlaqəy ə  görə  onlan  iki  qrupa  ayırm aq  olar;  1)  tabesizlik 
əlaqəsi  əsasm da  düzələnlər  və  2)  tabelilik  əlaq əsi  əsasm da 
düzələnlər.
1. 
Tabesizlik  əlaqəsi  əsasm da  düzələn  m ürəkkəb  və  tər- 
kibi  isim lər.  Tabesizlik  əsasm da  formalaşan  m ürəkkəb  isim lərin 
kom ponentləri  ilk  baxışda  müstəqil  çıxış  edən  və  cüm lədə 
həm cins  üzv  vəzifəsini  yerinə  yetirən  sözlərə  oxşayır.  Lakin 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bunlar  v ahid  bir  m əna 
ifadə  edir  və  cüm lənin  bir  üzvü  vəzifəsində  çıxış  edir.  Bu,  iki 
səbəbdən  irəli  gəlir.  Ə vvələn,  türk dillərinin  qədim   dövründə,  o 
cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələri  meydana  çıxdığı  dövrdə, 
bu  dillərdə,  o  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində, 
m ürəkkəb  isim lər,  görünür,  hələ  inkişaf  dövrü  keçirirmiş. 
M əlum   olduğu  kim i,  dünyanm  bir  sıra  dillərindən  fərqli  olaraq, 
türk  dilləri  uzun  sözlərin  -   çoxhecah  sözlərin  yaradılmasma 
meylli  deiyldir.  Buna  görə  də  bu  dillərdə  nəinki  m ürəkkəb  və 
tərkibi  sözlərin,  hətta çoxhecah  düzəUmə  sözlərin  təşəkkülünün 
«gecikm əsi»  tam am ilə  təbii  haldır.  İkincisi,  belə  m ürəkkəb  və 
tərkibi  sözlərin  m üstəqil  sözlərə  oxşaması  tabesizlik  əlaqəsinin 
öz  təbiətindən  doğur:  tabesizlik  əlaqəsində  sözlər  tam   müstəqil 
olur.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tabesizlik  əlaqəsi 
əsasm da  düzələn  m ürəkkəb  və  tərkibi  isim lərin  aşağıdakı 
növlərinin  işləndiyinə rast gəlm ək olar:
a)  M əzm un  və  forma  etibarilə  fərqli  sözlərin  birləşmə- 
sindən  əm ələ  gələnlər:  İltəris  (K T  ş  I I) ,  Tonyukuk  (TI),  İsyi 
Likən  (K T   şm  12),  Inal  Ö lgə  (Y   47),  İlbilgə  (K T   ş l l ) ,   Kümül 
Ö gə  (Y  45),  Y aş  Ak  Baş  (Y  2),  E1  Tuğan  (Y  1),  Üçin  Külig 
Tirig (Y   3),  Öz Y igin Alp Turan (Y 45) v ə s.
b)  Eyni  sözün  təlaarı  ilə  düzələnlər.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  eyni  sözün  tam  təkran  ilə  düzələn  mürək- 
kəb və tərkibi  isim lərin işlənm əsinə təsadüf edilmir (müasir türk
dillərində  d ə  sözlərin  tam   təkran  ilə  m ürəkkəb  isim lər  əm ələ 
gəlmir).  Bu  dildə  sözlərin  yarımçıq  təkran  ilə,  həm   də  nadir 
hallarda,  m ürəkkəb  isim lər  əm ələ  gətirilir:  əQ  -   məQ  (IB  47) 
«od-aIov».
c)  Tam  sinonim  sözlərin birləşm əsi ilə  düzələn isim lər:  ka
-   kadaş  >  kağadaş  (Y   41)  «qohumIar»,  söz-sab  (IB  16)  «söz- 
sov»  (nitq),  sab-ötüg  (B K   ş  39)  «söz-xahiş»,  kız-kuduz  (T  48) 
«qız-gəlin»,  yok-çığay  (K T  c  10)  «yox-yoxsuI»,  kü-soruğ  (Süci) 
«səs-soraq»,  eb-bark (B K  ş  32)  «ev-saray»,  yabğu-şad (K T   ş  14) 
«yabğu-şad  (yəni:  əyanlar)»,  oğuş-bodun  (K T   c  8)  «qəbilə- 
xalq»,  is-küç  (K T   ş  9)  «iş-güc»,  at-kü  (K T  ş  15)  «ad-səs  (yəni: 
şöhrot)»,  yarak-yalm a  (K T   ş  33)  «yaraq-zü"eh  (yəni:  yaraq- 
yasaq)»,  arkış-tirkiş  (K T   c  8)  «karvan  (yaxud:  səfırlik)»,  yuğçı- 
sığıtçı  (K T   şm  I I )   «dəfh  edən  -   ağı  deyən»,  küQ  -   kul  (K T   ş
20)  «kölə  (hərfən: 
kəniz-qul;  A zərbaycan  dilində:  qul- 
qaravaş)».
ç)  N isbi  sinonim lərin  birləşm əsi  ilə  düzələn  isimlər:  eçi  -  
apa  (O  1 ,4 ;  K T   ş  I)  «əcdad»,  bəg-bodun  (K T   ş  6)  «bəy-xalq», 
köz-kaş  (K T   ş m l l )   «göz-qaş»,  il-törü  (K T   ş  22)  «el-qanun», 
yurt-yol  (K T   şm   9)  «yurd-yol»,  yer-sub  (K T   ş  10-11)  «yer-su 
(yəni:  V ətən)».
d)  A ntonim   sözlərin  birləşm əsi  ilə  düzələn  isimlər:  teQri- 
yer  (K T   şm  4),  «göy-yer  (yəni:  fələklər)»,  tün-kün  (B K   cş) 
«gecə-gündüz  (yəni:  sutka)»,  ini-eçi  (K T  ş  6)  «kiçik-böyük 
(hərfən:  kiçik qardaş -  böyük qardaş)».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tabesizlik  əlaqəsi 
ilə  ə m ələ  g ələn   m ürəkkəb  və  tərkibi  isim lər  hələ  təşəkkül 
dövrü  keçirdiyi  üçün  onlarm   komponentləri  arasındakı  əlaqələr 
zəifdir,  h ətta  bir  su-a  hallarda  bu  sözlərin  kom ponentləri 
müstəqil  su rətd ə  (düzdür,  eyni  qram m atik  şəkildə)  hal, 
kəm iyyət və m ənsubiyyət şəkilçiləri qəbul edir.
2. 
T abelilik  əlaqəsi  əsasında  əm ələ  gələn  m ürəkkəb  və 
tərkibi  isim lər.  M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  də  m ürəkkəb  v ə  tərkibi  isim lər 
uzlaşma  əlaq əsi  əsasm da  əm ələ  gəlmir.  Q ədim   türk  yazısı

abidəlorinin  dilində  tabclilik əlaqəsi  əsasında düzələn  m ürəkkəb 
və  tərkibi  isim ləri  iki  qrupa  ayırmaq  olar:  a)  yanaşm a ə la q ə si  ilə 
düzələn  m ürəkkəb  və  tərkibi  isimlər;  b)  idarə  əlaq əsi  ilə 
düzələn  m ürəkkəb və  tərkibi  isimlər.
a. 
Y anaşm a  əlaqəsi  ilə  düzələn  m ürəkkəb  və  tərkibi 
isimlər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yanaşm a  əlaqəsi 
ilə  ə m ələ  gələn m ürəkkəb  və tərkibi  isim lərin  aşağıdakı  növləri 
mövcuddur:
1)  H ər  iki  komponenti  isimlərlə  ifadə  olunanlar:  u n   oğul 
(K T  ş  7)  «nəsli  davam  etdirən  övlad»,  K azluk  köl  (M Ç  26) 
«Qazhq  gölü»,  Allun yış  (K T   ş  36)  «Altun m eşəli  dağlan  (indiki 
Altay  dağlan)»,  Y arış  yazı  (T  36)  «Y anş  düzü»,  Ertis  ügüz  (K T 
ş  37)  «İrtış  çayı»,  Y ar ügüz  (MÇ  8)  «Y ar çayı»,  Y inçü ügüz  (KT 
ş  39)  «Tnci  çayı»,  Y ula  köl  (MÇ  30)  «YuIa  gölü»,  K öm ür  tağ 
(MÇ  8)  «K öm ür  dağı»,  Ö tükən  yış  (K T   c  6)  «Ö tükən  meşəli 
dağları»,  Tayğan  köl  (MÇ  27)  «Tayğan  gölü»,  Toğu  balık  (K T 
şm 4)  «Toğu şəhəri»,  Tün yazı  (K T c  6)  «Tün  düzü», türk bodun 
(K T  c  7)  «türk  xalqı»,  karluk  bodun  (K T   şm  1)  «karluk  xalqı», 
kırkız  bodun  (K T  ş  20)  «qırğız  xalqı»,  tarduş  bodun  (K T  ş  17) 
«tarduş  xalqı»,  oğuz  bodun  (KTş  28)  «oğuz  xalqı»,  çik  bodun 
(MÇ  26)  «çik  xalqı»,  tabğaç  bodun  (K T  ş  6)  «tabğaç  xalqı», 
türgiş  bodun  (K T   ş  37)  «türgiş  xalqı»,  tatabı  bodun  (K T   ş  28) 
«tatabı  xalqı»,  izgil  bodun  (K T  şm  4)  «izgil  xalqı»,  tölis  bodun 
(MÇ  19)  «töliş xalqı»,  kodı  tabışğan  (IB  66)  «ada  dovşanı»  və s.
M üasir  türk  dillərində  hər  iki  komponcnti  isimlərlə  ifadə 
olunan  m ürəkkəb  v ə  tərkibi  isimlər  yanaşma  əlaqosi  ilo  yox, 
idarə  əlaqəsi  ilo  düzəlir.  Y uxanda  gətirilən  nümunələrin 
A zərbaycan dilinə  tərcüm əsi  də  bunu  göstərir.
2)  Birinci  komponcnti  sifot  və  ya  atributiv  isim,  ikinci 
komponenti  isim lərlə  ifadə  olunanlar;  Yaşıl  ügüz  (KT  ş  17) 
«YaşıI  çay»,  Ak Tərm əl  (T  25)  «Ağ  Tərm əl»,  Təm ir  kapığ  (KT 
c 4)  «D əm irqapı»,  Kara  köl  (K T şm  2)  «Qaragöl»,  K ara kum  (T 
7)  «Q ara qum»,  kök  lürk  (K T   ş  3)  «göy  türk»,  kara  türgiş  (K T  ş 
40)  «qara  türgiş»,  karakuş  (IB  4)  «qaraquş»,  Baybalık  (MÇ  44) 
«BaybaIık»  (Varlı  ş<)hor)  vo  s.
3)  Birinci  komponcnti  say.  ıkmci  komponenti  isim lərlə 
ifado  olunanlar:  Üç  Birkü  (MÇ  7)  «Üç  Birkü»,  Beşbalık  (B K   ş 
28)  «Bcşbalık  (Beşşəhər)»,  altı  çub  (K T   ş  31)  «altı  bağ»,  on  ok 
(K T  şm  13)  «on  ox  (xalq  adıdır)»,  səkiz  oğuz  (M Ç  15)  «səkkiz 
oğuz»,  üç  oğuz  (K T  ş  32)  «üç  oğuz»,  tokuz  oğuz  (K T  ş  14) 
«doqquz oğuz»,  tokuz  tatar  (BK   ş  34)  «doqquz  tatar»,  otuz  tatar 
(K T  ş  14)  «oğuz  tatar»,  üç  karluk  (M Ç  I I )   «üç  karluk»,  üç 
kurıkan  (KT  ş 4)  «üç  kurıkan»,  on  uyğur (MÇ  3)  «on uyğur».
4)  Birinci  komponcnti  sifət,  ikinci  komponenti  xüsusi 
isim lərlə  ifadə olunanlar:  Bilgə  Tonyukuk (T  31),  Kara  Bars  (T1 
1),  Bilgo  Çigşi  (Y  31),  K ök  Amaş  (Y  50),  K ülig  Tirig  (Y   3), 
Bilgv)  Çik.şən  (Y  13),  K ülig Tuğan  (Y  44)  və  s.
5)  Birinci  komponenti  isim,  ikinci  komponenti  sifətlərlə 
ifadə  oiunanlar:  İlbilgo  (K T   ş  11),  EI  Tuğan  (Y   1),  Inal  Ö gə  (Y 
47),  Kümül  Ögə  (Y 45) v ə  s.
B. 
İdaro  əlaqəsi  ilə  düzələn  m ürəkkəb  və  torkibi  isimlor. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin dilindo  belə  m ürokkəb və  tərkibi 
isimlor  ikinci  növ  tərkibi  söz  birloşm ələri,  h ərək ə t  adları  vo  fcli 
sifot  birləşmoləri  əsasında  əm ələ  gəlmişdir.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  idarə  əlaqəsi  ilə  düzələn 
ınürəkkob  və 
torkibi  isimlorin  aşağıdakı  növləri  vardır:
1)  Hor  iki  komponcnti  isimlə  ifadə  olunan  vo  ikinci  növ 
təyin  söz  birlo.şməsi  əsasında  düzələn 
m ürəkkob  vo  torkibi 
isiınlər:  sü  başı  (T  31)  «sərkt^rdə  (hərfən:  qoşunbaşı)»,  uruQ  başı 
(Y  32)  «bayraqdar  (hərfən:  bayraqbaşı)»,  Çuş  başı  (K T   şın  6) 
«Çuş  başı»,  Şıp  başı  (MÇ  15)  «Şıp  başı»,  tinəsi  oğlı  (T  44,  46) 
«Çin  iınpcratoru»,  kuş  oğh  (IB  20)  «quş  oğlu»,  kiyik  oğlı  (IFi  20) 
«kcyik  oğlu»,  kişi  oğlı  (K T  ş  I)  «insan  oğlu».
2)  Birinci  komponcnti  say,  ikinci  komponcnti  xüsusi 
isim lə  ifado  olunan  və  ikinci  növ  təyini  söz  birləşm əsi  ə.sasında 
düzələn  m ürokkəb  vo  tərkibi  isimlər:  biQa  başı  (MÇ  6)  «min- 
başı».
3)  Feli  sifət  tərkibi  ilə  ifadə  olunan  m ürəkkəb  və  tərkibi 
isiınlor:  Kara  yazm az  (T1  2)  xüsusi  şəxs  adıdır,  Sabık  Basar  (Y
32)  xüsusi  şoxs adıdır,  Elitmiş  (O 4) xüsusi şəxs adıdır.

4) 
Birinci  komponenti  isim,  ikinci  komponenti  h ə rə k ə t 
adları  ilə  ifadə olunanlar:  kün batsık (K T c  2)  «qərb»,  kün toğsık 
(K T  c  2)  «şərq».
III. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  mü- 
rəkkəb  sözlərin  komponentləri  artıq  tam  birikmiş,  daşlaşm ışdır. 
B aşqa  sözlə  desək,  türk  dillərinin  artıq  qədim   türk  yazısı 
abidələri  dövründə  bu  dillərdə,  o  cüm lədən  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  m ürəkkəb  sözlərin  bir  qismi  h əm   fonetik, 
həm   qrafık,  h əm   semantik,  həm   də  qrammatik  birikm işdir; 
m əsələn:  İltəris  (K T   ş  10)  «elin  qanununu  özündə  əks  etdirən», 
Tonyukuk  (T  1)  «qatırm  sərt  dım ağı»  (V .M .N adelyayeva  görə) 
və  ya  «ilkin-xəzinə»  (V.V.BartoIda  görə),  iniyügin  (K T   c  1) 
«kiçik  qohumIar»,  İlbilgə  (K T  ş  I I )   «elin  müdrik  (anası)»,  Beş- 
bahk  (B K   ş  28)  «Beşşəhər»,  Baybalık  (M Ç  44),  «V arlışəhər» 
və  s.
M ürəkkəb  və  tərkibi  sifətlər.  Türk  dillərində,  o  cüm lədən 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ürəkkəb  və  tərkibi 
sifətlərin  əm ələ  gəlm əsi  üçün  xüsusi  qrammatik  əlam ət yoxdur. 
M ürəkkəb və tərkibi sifətlər də  isim lər kimi əm ələ  gəlir.  Q ədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ürəkkəb  və  tərkibi  isim lərin 
əm ələ  gəlm əsində  olduğu  kimi,  m ürəkkəb  və  tərkibi  sifətlər  də 
tabesizlik  və  tabelilik əlaqəsi  ilə düzəlir.
1.  Q ədim  türk yazısı abidələrinin dilində tabesizlik  əlaqəsi 
ilə  düzələn  m ürəkkəb  sifətlərin yalnız bir növünə  təsad ü f edilir: 
sinonim  səciyyəli  iki  düzəltm ə  sifətin  birləşm əsi  ilə  m ürəkkəb 
sifət düzəlir:  bəyli-bodunlığ (K T ş  6)  «bəyli-xalqh».
2.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tabelilik  əlaqəsi 
ilə düzələn  m ürəkkəb və tərkibi  sifətlərin bu növləri  işlənir:
a) 
Bir  sadə  və  bir  düzəltm ə  sifətin  birləşm əsi  ilə  düzələn 
m ürəkkəb  sifətlər:  uzuntonluğ  (IB  33,  62)  «uzundonIu», 
sanğathğ  (IB  16)  «sarıath»,  yağızathğ  (IB  16)  «qonuratlı», 
alaathğ  (IB  2)  «alaath»,  altunkanathğ  (IB  4)  «qızılqanadlı», 
altuntuyuğluğ  (IB  7)  «qızılnalh»,  altınbaşlığ  (IB  12)  «qızılbaşh» 
və s.
b)  Birinci  komponenı;  isim,  ikinci  komponenti  feli 
sifətlərlə 
ifadə  olunan  tərkibi  sifətlər:  gözün  görm ədük  (B K   şm
I I )  
«gözü  ilə  görməyən»,  kulkakin  esidm ədük  (B K   şm  I I )  
«qulağı  ilə  eşitməyən»,  tel]ri yaratmış  (B K   ş  1) «tanrı  yaratmış», 
tcQridə 
bolmış (K T c  I)  «tanrıda (yaxud tanrıdan)  oImuş».
c)  Birinci  tərəfı  təktərəfli  ismi  söz  birləşm əsindən,  ikinci 
tərəfi 
sifətdən  ibarət  olan  tərkibi  sifətlər:  sabı  süçig  (K T  c  5) 
«sözü  şirin»,  ağısı yımşak (K T  c  5) «hədiyyəsi  yumşaq».
ç)  Birinci  komponcnti  say,  ikinci  komponenti  düzəltm ə 
isimlə  ifadə  olunan  mürəkkəb  sifətlər:  bıQ  yıllık  (MÇ  21) 
«minillik»,  tümən  künlik  (MÇ  21)  «on  min  günlük»,  cki  ayhğ 
(IB  2)  «ikiayhq».
d)  Birinci  komponenti  o l işarə  əvəzliyi,  ikinci  kom ponenti 
təg qoşması  ilə  ifadə  olunan  m ürəkkəb  sifətlər.  Belə  sifətlərin 
düzəlm əsi  zamanı  o l işarə  əvəzliyi  an  şəklini  alır,  tə g  qoşması 
isə  təg,  tak,  tağ şəklinə  düşür:  antağ (T  9,  36,  K T   ş  4),  antak 
(KÇ  17),  antog{T   29).  Hər üç  sözü  «o  cür»  kimi  tərcüm ə  etm ək 
olar.
M ürəkkəb  və  tərkibi  zərflər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  m ürəkkəb  və  tərkibi  isim   və  sifətlər  kim i, 
m ürəkkəb  və  tərkibi  zərflər  də  tabesizlik  və  tabclilik  əlaqəsi  ilə 
düzəlir.
1.  Tabcsizlik  əlaqəsi  ilə  düzələn  m ürəkkəb  və  tərkibi 
zərflərin  bu növləri  vardır:
a)  Antonim  sözlərin  birləşm əsi  ilə  düzələn  m ürəkkəb 
zərflər:  y a n n -k iç ə {\B   1)  «səhər-gecə»  (səhər-axşam ).
b)  Antonim  formalı  düzəltm ə  sifətlərin  birləşm əsi  va- 
sitəsilə  düzəiən  mürəkkəb  zərflər:  tü n li-kü n li {BY.  cş)  «gecəli- 
gündüzlü»,  in ili-c ç iIi{ K l ş 6)  «kiçikli-böyüklü».
c)  M üxtəlif  mənalı  düzəltm ə  sifətlərin  birləşm əsi  ilə 
düzələn  m ürəkkəb  zərflər:  adığh-toQ uzIı  (IB 
10)  «ayılı- 
donuzluw.
2.  1 abclilik əlaqəsi  ilə  düzələn  tərkibi  zərflər.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində bclə  tərkibi  zərflərin  iki  növü  işlənir:
a) 
Birinci  növ  təyini  söz  birləşm əsi  əsasında  düzələnlər: 
kün  ortusıtjaru (K T  c  2)  «günortaya  doğru»,  tün  ortusıfjaru (K T  
c  2 )  «gecə  ortasına doğru».

b) 
Feli  bağlam a  tərkibi  əsasm da  düzələnlər:  sabın  aim atan 
(K T  c 9)  «sözünə baxmadan».
Belə  zərflərin  apancı  üzvü  olan  feli  bağlam a  həm işə 
inkarda  işlənir.  Feli  bağlama  təsdiqdə  işlənərsə,  feli  bağlama 
tərkibi zərfə  çevrilə bilm əz.
DÜZƏLTMƏ  QAYDALARI  MÜXTƏLİF  OLMAYAN 
MÜRƏKKƏB  VƏ  TƏRKİBİ  SÖZLƏR
M ürəkkəb  ve  tərkibi  saylar.  Türk  dillərində,  o  cüm lədən 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  başqa  nitq  h issələrinə 
nisbətən  say  bildirən  sözlərin  -   leksik  vahidlərin  sayı,  m iqdarı 
azdır.  Saylar  təklik,  onluq,  yüzlük,  onminlik  adları  ilə 
m əhdudlaşır.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  say  bildirən 
sözlər  bunlardır:  bir  «bir»,  ik i/e k i  «iki»,  üç  «üç»,  tört «dörd», 
«beş»,  a///« altı» ,  >7'//^ e/7'«yeddi»,  5əX:/z«səkkiz»,  to k u z 
«doqquz»,  on  «on»,  yig irm i/yeg irm i «iyirmi»,  otuz «otuz»,  k ırk  
«qırx»,  ə lig   «əlli»,  a ltm ış  «altmış»,  y e tm iş  «yetmiş»,  s ə k iz   on 
«səksən»,  to k u z on «doxsan», y ü z  «yüz»,  biQ/bır) «min»,  tüm ən 
«on min».
K onkret  kəm iyyət  bildirən  bütün  miqdar  saylan  bu  say 
sözlərinin  m ü x təlif  kombinasiyası  vasitəsilə  düzədilir.  Birinci 
və  ikinci  sıra  saylarını  çıxsaq  (qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  birinci  sıra  sayı  flk,  ilki,  ikinci  sıra  sayı  ckin ti sözləri  ilə 
ifadə  edilir),  qalan  bütün  sıra  sayları  miqdar  saylanna  -nç 
şəkilçisi  artırmaqla  düzəlir.  Q eyri-m üəyyən  miqdar  saylannın 
dörd  tipi  məlum dur;  birinci  tip  leksik  vahidlərlə  -   az«az»,  üküş 
«çox»,  kop «çox»  sözləri  ilə  ifadə  edilir:  ikinci  və  üçüncü  tiplər 
morfoloji  üsulla  düzəldilir:  ikinci. tipdə  bu «bu»  və  o i «0»  işarə 
əvəzliklərinə  -ça şəkilçisi artırmaqla {bunça və  ança),  üçüncü  tip 
a z  «az»  qeyri-m üəyyən  sayına  -kıya  şəkilçisi  əlavə  etm əklə 
{azkıya  «azacıq»)  əm ələ  gətirilir;  dördüncü  tip  sintaktik  yolla 
düzəldilir  ki,  həm in  üsul  haqqında  burada  aynca  danışılacaqdır. 
Q ədim   türk  yazısı  abidlərinin  dilində  kəsr  saylan  əslində  yox- 
dur.  Bölgü  sayları  m üstəqil  miqdar  saylarmın  iizərinə  -ağu,  -əgü 
şəkilçisini  artırmaqla  əm ələ  gəlir  {birəgü  «birər-birər»,  ikəgü
«ikişor»,  üçəgü «üçər» və  s).  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  say 
sistemi  haqqında təkcə bunu  bilm ək kifayətdir.
Müasir  türk  dillərinin  quruluşuna  həsr  edilmiş  əsərlərdə, 
ümumiyyətlə  türkoloji  ədəbiyyatda 
iki  və  daha  artıq  say 
büdirən  sözdən  əm ələ  gəlmiş  sayları  ucdantutma  m ürəkkəb  say 
adlandırırlar.  Lakin türkoloji  ədəbiyyatda  m ürəkkəb  say  adlandı- 
nlan  sayların  heç  biri  m ürəkkəb  söz  haqqm da  təlim in  m ələb- 
lərinə  cavab  vermir.  Bir  halda  ki,  bunlar  m ürəkkəb  sözə  qarşı 
irəlı  sürülən  tələblərə  cavab  vermir,  onda  onian  m ürəkkəb  say 
adlandırmaq  olmaz.  Bunlar  m ürəkkəb  söz  deyilsə,  dem əli, 
mürəkkəb  nitq  hissəsi  -   m ürəkkəb  say  da  ola  bilməz.  Son 
zamanlar  bəzi  dilçilər  bu  vəziyyətdən  çıxmaq  üçün  sa y 
birləşm ələri terminindən  istifadə  cdirlər.  Lakin  s ö z   b irlə şm əsi 
termini  sintaksisə  aiddir.  Bəs  onda  leksikada  iki  və  ya daha  artıq 
saydan  əm ələ  gəlm iş  konkret  bir  sayı  bildirm ək  üçün, 
morfologiyada  isə  həm in  sayın  quruluşca  növünü  adlandırm aq 
üçün  hansı  tcrmindən  istiiadə  etm ək  lazımdır?  Sintaksisin 
termini  olan  say  birləşm ələri  ifadəsini  leksikologiyada  da, 
morfologiyada  da  işlətm ək  məqbul  deyildir.  Buna  görə  də  yaxşı 
olardı  ki,  türk  dillərində  m ürəkkəb  tərkibə  malik  olan  saylar 
üçün  iki  termin  işlədilsin:  1)  m ürəkkəb  leksik  tərkibə  malik 
olan,  m ürəkkəb  sözün  tələbləri  əsasm da  birləşən  saylar  mü- 
rəkkəb  say  adlandınlsın;  2)  m ürəkkəb  lcksik  tərkibə  malik  olan, 
lakin  m ürəkkəb  söz  tələblərinə  cavab  verm əyən  saylar  tərkibi 
say  adlandırılsın.
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidərinin  dilində  də  m ürəkkəb  və  tərkibi  saylar  tabesizlik  əla- 
qəsi  ilə  düzəlir.  Tabelilik  əlaqəsi  ilə  düzələn  m ürəkkəb  və 
tərkibi  saylara  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təsadüf 
cdilmir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  saylarda  mürək- 
kəbləşm ə  prosesinin  bitib-bitm əm əsi  ilə,  yəni  say  bildirən 
sözlərin  tam  birləşib  m ürəkkəb  söz əm ələ  gətirib-gətirm əm əsilə 
əlaqədar  olaraq  m ürəkkəb  leksik  tərkibli  (iki  və  daha  artıq 
sözdən  ibarət  olan)  saylan  iki  qnjpa  ayırmaq  olar:  1)  m ürəkkəb 
saylar;  2)  tərkibi  saylar.

1.  M ürəkkəb  saylar,  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  m ürəkkəb  saylarm aşağıdakı növləri mövcuddur;
a)  Etim oloji  baxımdan  mürəkkəb  saylar.  Buraya  yegirm i 
«iyirmi»,  altmış  «altmış»  və  yetmiş  «yetmiş»  saylan  daxil  edilir. 
B elə  güman  edilir  ki,  bu  mürəkkəb  saylar  ik i «iki»,  altı  «altı», 
y e ti «yQdd.\y>  təklik bildirən  və  nə  vaxtsa türk  dillərində  on «on» 
sayını  bildirm iş  m iş (qalm   saitli  saylara  birləşərkən  m ış fonetik 
variantma  çevrilir)  sözünün  birləşm əsindən  törəmişdir.  H əm   də 
güman edilir ki, y e g i r m
i sayının sonunda  ^ünsürü hansı 
nam əlum   səbəbdənsə düşmüşdür.
b)  Y eg irm i «iyirmi»,  altm ış  «altmış»  və  y etm iş  «yetmiş» 
sayları  kimi  təklik  və  onluq  saylarmı  bildirən  sözlərin  birləş- 
m əsindən  düzələn,  lakin  etimologiyası  üzdə  olan  sətcizon «sək- 
sən»  və  tokuzon  «doxsan»  saylan.  Bu  saylarm  etimologiyasmı 
araşdırmadan  da  aydın  görünür ki,  onlar  5y^/z«səkkiz»  və  to ku z 
«doqquz»  sözləri  ilə  on  «on»  sözünün  birləşm əsindən  əm ələ 
gəlmişdir:  s ə k iz   on  (K T   3)  «səksən»,  to ku z  on  (IB  44) 
«doxsan».
c)  Qonşu  m iqdar  saylarmm  birləşm əsi  vasitəsilə  düzələn 
m ürəkkəb  saylar.  Q ədim   türk yazısı  abidələrinin dilində  saylarm 
sadalanma  sırasm a  görə  qonşu  olan  iki  m iqdar  saymm  yanaşıb 
birləşm əsi  ilə  qeyri-m üəyyən  miqdar  sayları  düzəlir.  Müasir 
türk  dillərinin  orfoqrafıya  qaydalarma  görə  yazıda  bclə  miqdar 
saylarmın  arasm da  defıs  işarəsi  qoyulur:  b ir-iki  {M.Ç  17,  33) 
«bir-iki»,  eAr;-üf (BK   ş 41)  «iki-üç»,  ik i- ü ç { l  14)  «iki-üç».
2.  T ərkibi  saylar.  Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  saylarm  bir  qismi  iki 
və  daha  artıq  sö/öin  birluşm əsindən  əm ələ  gəlir,  lakin  bu 
saylann  birləşm əsi  m ürəkkəb  sözə  verilən  tələblərə  cavab 
vermir.  Belə  saylar  lcksik  baxımdan  birləşib  bir  məzmun  ifadə 
edir,  lakin  qalan  cəhətlərdən  (fonctik,  qrafik,  morfoloji  və 
sintaktik  baxımlardan)  birinci  növ  təyini  söz  birləşm ələrinə  xas 
xüsusiyyətlər  təzahür 
etdirir.  Buna görə  də 
bclə  saylan
m ürəkkəb  say adlandırmaq  olmaz.  Tərkibi  say  dedikdə  elə
saylar  n əzərdə 
tutulur ki,  onlar  İki  və daha  artıq say  bildirən
sözdən  ibarət 
olsun,  bir  m əfhum  bildirsin,  lakin  onun
komponcntləri  öz  müstəqilliyini  (vurğusunu,  aynca  tələffiizünü
3S6
-   yazılmasını,  morfoloji  baxımdan  özünəm əxsus  dəyişm əsini, 
sintaktik  baxımdan  birinci 
söz 
təyini 
söz  birləşm əsinə 
bənzəm əsini)  saxlasın.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
belə tərkibi  saylar iki üsulla əm ələ gəlir;
a)  əvvəl  təklik,  sonra  onluq  işlədilir,  lakin  onluq  tərkibi 
saym  m əzm ununa,  qiym ətinə  daxil  olan  onluğu  deyil,  sonra 
gələn  onluğu  bildirir.  Başqa  sözlə  desək,  tərkibi  sayın  qiym əti 
adlan  çəkilən  saylardan  kəm iyyətcə  on  az olur.  M əsələn,  qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  to k u z  y e g irm i  işlədilirsə,  bu 
iy irm i  d oqq uz  deyil,  on  doqquz  dem əkdir.  Bunun  məntiqi 
m ənası  budur  ki,  adı  çəkilən  onluqdan  adı  çəkilən  təklik  qədər 
götürülmüşdür.  Y uxanda  verilmiş  nüm unəni  belə  izah  etm ək 
olar;  birinci  onluq  tam  götürülmüş,  iyirmilik  (ikinci)  onluqdan 
doqquz  təklik götürülmüşdür.  Riyazi  düstur kim i bunu  belə  ifadə 
etm ək olar:  təklik  +  (onluq - on).
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  sayların 
böyük  qismi  bu  üsulla düzəlir:  b iryeg irm i(M Ç   32)  «on  bir»,  ekı 
y e g irm i (K T  ş  28)  «on  iki»,  üç y e g irm i (K T  ş  18)  «on  üç»,  tört 
y e g irm i \y[Ç   19)  «on  dörd»,  bis y e g irm i (M Ç  18)  «on  bcş»,  altı 
y e g irm i (MÇ  46)  «on  altı»,  y e ti y c g irm i (K T   ş  11)  «on  yeddi» 
s ə k iz  y c g irm i {E K   ş  24)  «on  səkkiz»,  to k u z y c g irm i {BY^  c  9) 
«on  doqquz»,  bir  o tu z {K.T  ş32)  «iyirm i  bir»,  e k ı  o tu z {K T   4) 
«iyirmi  iki»,  üç  o tu z  (T  9)  «iyirmi  üç»,  bış  o tu z  (K T   ş  18) 
«iyirmi  bcş»,  a ltı  o /ü z (K T   ş  34)  «iyirmi  altı»,  y e tı  otuz{K .'T  şm
1)  «iyirmi  yeddi»,  to ku z otuz{M Ç   16)  «iyirmi  doqquz»,  bir kırk 
(K T  şm  2)  «otuz  bir»,  b is y e tm is { 0  4)  «altmış  beş»  və  s.
b)  Ə vvəlcə  onluq  sayı bildirən  söz,  sonra  wrtukı sözü,  daha 
sonra  təklik  saymı  bildirən  söz  işlənir.  Bu  m əqam da  tərkibi 
sayda  adı  çəkilən  sayların  hamısmm  qyiməti  saym  m əzmununa 
daxil  olur;  m əsələn:  o tu z artukı  bir (B K   ş  28)  «otuz  bir»,  otuz 
artukı  üç (B K   ş  34)  «otuz  üç»,  o tu z artukı  tört (B K   ş  38)  «otuz 
dörd»,  o tu z  artukı  sə k iz  (B K   c  2)  «otuz  səkkiz»,  o tu z  artukı 
to k u z{ B K   c  2)  «otuz  doqquz»,  k ırk  a rtu k ıy e ti{K .T   ş  15)  «qırx 
yeddi»,  k ırk  a rtu kıyiti{Y İ.1  şm ş)  «qırx yeddi»  və  s.
Y üzdən  artıq  olan  tərkibi  şaylar  da  bu  üsulla  düzəlir:  bir 
tüm ən a r tu k ıy c ti biQ{BK. c  1)  «on yeddi min».

c) 
Tərkibi  sıra  saylan  da  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
diiində  birinci  üsulla  əm ələ  gələn  tərkibi  miqdar  saylarma  -nç 
şəkilçisini  artırmaqla  düzəlir:  bir  yigirm inç  (MÇ  25)  «on 
birinci».
M ürəkkəb  v ə  tərkibi  fellər.  Türkoloji  ədəbiyyatda  müasir 
türk  dillərində  sintaktik  yolla  əm ələ  gələn,  yəni  iki  və  daha 
artıq  sözün  birləşm əsi  və  ya  sadəcə  olaraq  yanaşması  ilə  ifadə 
edilən  feilər  m ürəkkəb  fel  adlandırılır.  İş  hətta  o  ycrə  çatmışdır 
ki,  felin  idi,  irııişxm^vş,  felləri  ilə  ifadə  edilən  kcçmiş  zamanmın 
analitik  formaları  və  b ilm ə k  köməkçi  feli  ilə  düzələn  bacarıq 
aspekti  də  m ürəkkəb  fel  hesab  edilir.  Bəzən  qəribə  məntiqsizlik 
də  baş  verir:  istər  qrammatik,  istərsə  məna  baxımmdan  cyni 
olan, 
bir  tərəfdən, 
gəlirdi,  gəlirm iş,  gələrdi,  gələrm iş, 
g ələcəkd i,  g ə lə c ə k m iş  felləri  sadə,  digər  tərəfdən,  g ə lir  idi, 
g ə lir im iş,  g ə lə r idu  g ə lə r  im iş,  g ə lə c ə k  idi,  g ə lə c ə k  im iş felləri 
m ürəkkəb  fel  kim i  qəbul  edilir.  Halbuki,  istər  idi,  im iş  naqis 
fcllərinin,  istərsə 
felinin  əlavəsi  ilə  əm ələ  gələn  analitik
fellərdə  hcç  bir  leksik-sernantik  m əna  dəyişikliyi  baş  vermir. 
Buna  görə  də  bu  tij)  analitik  fcllərin  mürəkkəb  söz 
mürəkkəb 
fcl  problem inə  hcç bir aidiyyəti  yoxdur.
M ürəkkəb  fel  prcblcm inin  m ühiyyətinə  gəlincə,  türk 
dillərində  üm um iyyətlə  m ürəkkəb  fel  yoxdur.  M ürəkkəb  fel 
problem ini  m ürəkkəb  söz  problcmindən  aynlıqda  götürmək, 
araşdırmaq,  həll  etrnək  otmaz.  M ürəkkəb  fcl  cyni  zamanda 
m ürəkkəb  sözdür.  Lakin  türk  dillərində  m ürəkkəb  söz  kimi 
formalaşan  fcllərin  işlənm əsinə  təsadüf  cdilmir.  Müasir  türk 
dillərində,  habelə  qədim  türk  dillərində  iki  və  daha  artıq  sözün 
birləşm əsi  vasitəsüə  düzələn  fcllərin  hamısı  mürəkkəb  sözə 
verilən  tələbləri  ödəmir.  Buna  görə  də  istər  müasir  türk 
dillərində,  istərsə  də  qədur!  türk  dillərində,  o  cüm lədən  qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  iki  və  daha  artıq  sözün 
birləşm əsi  vasitəsilə  düzəlon,  lakin  mürəkkəb  sözün  tələblərinə 
cavab  vcrm əyən  büıün  fclləri  tərkibi  fel  hesab etmək  lazundır.
Mürəkİcəb  fellor.  M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi, 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  iki  sözün  birləşnıə- 
sindən  əm ələ gələn  m ürəkkəb  fel yoxdur.  Lakin  göytrük Orxon- 
Y enisey  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  bir  təsadüfdə  bir  fclin
388
yarımçıq  təkrarı  nəticəsində  bırləşib  bir  m ürəkkəb  söz  -  
m ürəkkəb  fcl  əm ələ  gətirdiyinə  rast  gəlm ək  olur:  ər]Iə-mət]lə 
(IB  74)  «ovlamaq  -  mövlamaq».  FcIIərin,  yarımçıq  da  olsa,  bu 
cür  təkrarı  vasitəsilə  m ürəkkəb  fcl  yaradvlması  türk  dilləri  üçün 
qeyri-adi  haldır.  Bu  tip  feliər tabesizlik əlaqəsi  ilə düzəlir.
Tərkibi  fellər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
tərkibi  fellər  ən  azı  iki  sözün  birləşm əsinjən  əm ələ  gəlir. 
Tərkibi  fellərin  komponcntləri  leksik  və  sintaktik  baxımdan 
birləşir,  morfoloji  baxımdan  kcçid  vəziyyətindədir,  fonetik  və 
qrafık  baxımdan  isə  müstəqil  sözlərdir.  Başqa  sözlə  desək, 
tərkibi  fellərin  komponentləri  bir  Icksik-semantik  m əna  ifadə 
edir  (bir  lcksik  vahidə  bərabərdir)  və  cüm lənin  vahid  bir  üzvü 
vəzifəsini  yerinə  yetirir;  tərkibi  felləri  əm ələ  gətirən  sözlərdən 
çox  vaxt  sonuncu  komponent  morfoloji  baxım dan  dəyişsə  də, 
hər  ikisi  də  dəyişə  bilir;  tərkibi  fellərin  kom poncntləri  öz 
vurğularmı  qoruyub saxlayır və qrafık cəhətd ən  ayn yazıhr.  Onu 
da  qcyd  clm ək  lazımdır  ki,  m ürəkkəb  sözlərdə  onlan  təşkil  cdən 
komponcntlər  öz  əvvəlki  mənalarmı  tam  itirib  tarnam ilə  ycni 
semantik  məna  kəsb  etdiyi  halda,  tərkibi  fellərin  komponentləri 
öz  ilkin  Icksik-scmantik  mənalarmı  qism ən  itirir  (öz  lcksik- 
scmantik  mənalarmı  əsasən  qoruyub  saxlayır),  lakin  buna 
baxmayaraq,  birləşib  bir  m əfhum ,  bir  leksik-sem antik  rnəna 
ifadə  cdir.  Q ədim  türk yazısı  abidv)Iərinin dilində  fcllərin  bitişik, 
yaxud  ayrı  yazılması,  artıq  göstərildiyi  kimi,  tam arnilə  şərti 
səciyyə 
daşıyır, 
çünki 
qədim 
türk 
yazısı 
abidələrinin 
m ətnlərində  bəzən  nəinki  ayn-ayrı  ifadələr,  hətta  bütöv  cüm lə 
və  söyləm ələr  bitişik  yazıla  bildiyi  kimi,  bəzən  də  hətta  bir 
sözün  ayrı-ayn  m orfem ləri  (m əsələn,  kök  və  şəkilçiləri)
aynlıqda yazıhr.
Türk  dillərində,  o  cüm lədən qədim  türk yazısı  abidələrinin 
dilində  tərkibi  fcllərin  düzəlm əsinin üç  üsulunu göstərm ək olar:
I. 
Tərkibi  fellərin  komponentləri  adlardan  və  köməkçi 
fcllərdən  ibarət  olur;  adlar  tərkibi  feliərin  birinci  komponcnti 
kimi  işlənir.

2.  Tərkibi  fellərin  kom ponentləri  adlardan  və  leksik- 
semantik  m ənası  olan  fellərdən  ibarət  olur;  adlar  tərkibi  fellərin 
birinci  komponenti olur.
3.  Tərkibi  feilərin komponentləri  yaxm və  antonim m ə n ah  
sözlərlə  (feilərlə)  ifadə  edilir.
Birinei  komponenti  adlarla  ifadə  olunan  tərkibi  fellərd ə 
adlar  tərkibi  felin  əsas  ünsürü,  m ənayaradıcı  ünsürü  rolunu 
oynayır,  köm əkçi  fellər  də,  leksik  m ənalı  fellər  də  tərkibi 
fellərin  m ənasm dan  asılı  olaraq  öz  leksik  mənalarm ı  ya  tam,  ya 
da  qism ən  itirib  ya  qrammatik  formanta  çevrilib  sözdüzəldici 
şəkilçi  vəzifəsini  yerinə  yetirir,  ya  da  natamam  semantik  m ən a 
ilə köm əkçi  sözə çevrilir.
A dlardan  və  m ücərrəd  m ənalı  köm əkçi  fellərdən  d üzələn  
tərkibi  fellər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi 
fellərin  bir  qismi  adlardan  və  köm əkçi  fellərdən  düzəlir,  belə 
tərkibi  fellərin  fel  komponenti  sözyaradıcüığı  və  sözdəyişm ə 
prosesini tam  şəkildə əks etdirir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlar  və  köm əkçi 
fellərdən  ibarət olan tərkibi  fellərin dörd tipi işlənir:
1.  K om ponentləri  adlardan  və  bo l  «oImaq»  köm əkçi 
felindən  ibarət  olan  tərkibi  fellər.  B elə  tərkibi  fellər  təsirsiz 
hərəkət  bildirir.  Tərkibi  felə  təsirsizlik  mənasmı  təsirsiz  olan 
öo/«olm aq»  feli verir.
2.  K om ponentləri  adlardan  və  k ıl  «qümaq»  köm əkçi 
felindən  ibarət  olan  tərkibi  fellər.  K ıl  «qılmaq»  köməkçi  feli 
təsirli  olduğu üçün tərkibi  fel  də  təsirli  olur.
3.  K om ponentləri  adlardan  və  it/e t  «etmək»  köm əkçi 
felindən  ibarət  olan  tərkibi  fellər.  İt/e t  «etmək»  köməkçi  feli 
təsirlidir,  buna  görə  də  onun  yaratdığı  tərkibi  fellər  də  təsirli 
olur.
4.  K om ponentləri  adlardan  və  ir/er naqis  felmdən  ibarət 
olan  tərkibi  fellər.  İr/er  naqis  felini  Azərbaycan  dilinə  dəqiq 
tərcüm ə  etm ək  m üm kün  deyildir.  Düzdür,  Azərbaycan  dilçiləri 
bu  feli  im ə k   feli  kimi  təqdim   cdirlər,  lakin  nə  A zərbaycan 
dilində,  nə  də  digər  türk  dillərində  im ə k   tərkibli  m əsd ər 
olmamışdır.  Belə  deyək;  ir/er  naqis  feli  Azərbaycan  dilində 
(habelə  digər  türk  dillərində)  işlənən  idi,  im iş,  ikən,  is ə
3 9 0
sözlərindəki  i   morfeminə  bərabordir.  Bu  naqis  fel  təsirlilik- 
təsirsizlik  baxımından  neytraldır  -   onu  təsırli  fellərə  də,  təsirsiz 
fellərə  də  daxil  etm ək  olmaz.  /r/e r  naqis  feli  öz  əsas 
fiınksiyasmda,  yəni  naqis  fel  olm aq  vəzifəsində  söz  yaradıcıhğı 
prosesində,  yəni  tərkibi  fellər  yaratm aq  prosesində  iştirak  edə 
bilmir.  Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  aşkar edilmiş 
və  komponenti  ir/er naqis  feli  ilə  ifadə  olunan  tərkibi  fellərdə 
naqis  fel  it/e t  köməkçi  felinin,  bir  nüm unədə  isə  bol  «oImaq» 
köməkçi  felinin  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  Buna  görə  də  bu  naqis 
fclin  əm ələ  gətirdyii  tərkibi  fel  birinci  halda  təsirli,  ikinci  halda 
təsirsiz olur.
Bu  dörd  feldən  b o l «oImaq»  v ə  it/e t «etm ək»  felləri  ir/er 
felinə  nisbətən  daha  sərbəstdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
mətnlərində  bu  üç  fel  m üstəqil,  leksik  m ənah  fellər  -   vervum  
fınitim   kimi  d ə  çıxış  edir,  ir/er naqis  feli  isə  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  m ətnlərində  aşkar edilm iş  üç nüm unədən  başqa  hər 
yerdə  qramm atik,  yəni  sözdəyişdirici  ünsür,  vasitə  kimi  çıxış 
edir.  B o l  «olmaq»,  k ıl  «qılm aq»  və  it/e t  «etm ək»  felləri 
müstəqil,  leksik  mənada  işlənərək  söz  birləşm əsinə 
tərkibi 
fellərə  daxil  olmur,  onlardan  asıh  olan  sözləri  sərbəst  şəkildə 
ifadə  edir  və  eüm lənin  m üstəqil  üzvü  vəzifəsini  yerinə  yetirir. 
M əsələn:  Teljri  təg   tetjridə  bolm uş  türk  bilgə  kağan  bu  ödkə 
olurtım   (K T  c  1)  «Tann  tək  tanndan  olmuş  türk  müdrik  xaqam 
bu  vaxt  (taxta)  oturdum».  Bu  eüm lədə  bolm ış  «oImuş»  feli 
(cümlədə  feli  sifət  kimi  çıxış  edir)  özündən  əvvəl  gələn  sözləri 
idarə  edərək  kağan  «xaqan»  sözünün  (cümlənin  m übtədasının) 
təyini  rolunda  çıxış  edir.  B ilg ə   T onyukuk ben özüm T abğaç ilitjə 
kılın tım   (T  1)  «Müdrik  Tonyukuk  m ən  özüm  Tabğaç  elinə 
(torbiyə  üçün)  göndərildim».  Bu  eüm lədə  k ıl  «qılmaq»  feli 
cümlənin  m üstəqil  xəbəridir,  felin  şühudi  keçm iş  zamanımn 
birinci  şəxsində  işlənir,  felin  qayıdış  növündədir. 
Tetjri 
yarhkaduk  üçün  özüm   olurtukım a  tört bulufjdakı  bodunığ etdim , 
yaratdım   (B K   şm  9)  «Tann  buyurduğu  üçün  özüm  (xaqan) 
oturduqda  dörd  tərəfdəki  xalqı  təşkil  etdim,  yaratdım».  Bu 
cümlənin  xəbəri  felin  şühudi  keçmiş  zamanı  birinci  şəxsin 
təkində  işlənm iş  itdim«Q\dÄmy> feli  ilə ifadə edilimşdir.

Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  fel  yaratm aq 
üçün  bol «olmaq»,  kıl  «qılmaq»,  it/e t «etmək»  köməkçi  felləri, 
habelə  ir/er  naqis  feli  adlara  -   isim,  sifət,  say,  feli  sifətlərə, 
habelə  bar  «var»  və  y o k   «yox»  predikativ  sözlərino  qoşulur. 
Tərkibi  felin  ad  komponenti  həm işə  qeyri-m üəyyən  təsirlik 
halda  işlənir.  Tərkibi  felin  əsas  leksik  m ənası  ad  komponentinin 
leksik  m ənası  ilə  m üəyyənləşir,  köm əkçi  fel  isə  qram m atik 
m ənanı formalaşdırır.
1.  B o l «olmaq»  köməkçi  felinin  iştirakı  ilə  yaranan  tərkibi 
fellər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bol «olmaq»  feli 
m üxtəlif  nitq  hissələrinə  birləşərək  tərkibi  fellər  düzəldir. 
Tərkibi  felin  ad  komponentinin,  hansı  nitq  hissəsi  ilə 
ifadəsindən  asılı  olaraq,  ikinci  komponenti  bol  «olmaq» 
köm əkçi  feli  ilə  ifadə  edilmiş  tərkibi  felləri  belə  qruplaşdırmaq 
olar:
a)  Tərkibi komponentin  birinci  tərəfı  isim lərlə  ifadə  edilir; 
k u l  bol  (K T   ş  11)  «qul  olmaq»,  k ə rg ə k   bol  (K T  şm  10) 
«ölm ək»,  y a ğ ı  bol (K T   şm  1)  «yağı  olmaq»,  bodun  bo l {K J   ş
11)  «xalq  olm aq»,  karı  boI{T   56)  «qocaimaq»,  ər 6o /(K T   ş  12) 
«ıgid olmaq»  ,  sütjüs ö o /(K T  9)  «döyüş olmaq» və  s.
b)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  sifətlə  ifadə  edilir: 
y a b ız  b o I{B K   ş  32)  «pis  olmaq»,  ya b la k b o l (K T  şm  11)  «xarab 
olmaq»,  uluğ  b o l (T  56),  «ulu  olmaq»,  ka h n   bol (T  13)  «qalm 
olm aq» və s.
c)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  düzəltm ə  sifətlə  ifadə 
edilir:  bu/Jısjz boJ{B K   c  14)  «dərdsiz olmaq».
ç)  Tərkibi  fclin  birinci  komponenti  feli  sifətlə  ifadə  edilir: 
körm əz  təg  bol  (K T  şm  10’')  «görməz  təki  olmaq»,  b ilm ə z  tə g  
/jo /(K T  şm  10)  «bilm əz kimi  oImaq».
d)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  y o k  «yox»  prcdukativ 
sözü ilə ifadə  edilir: y o k  Z>o/(KT ş  11) «m əhv  olmaq».
2.  K ıl  «qılmaq»  köməkçi  feli  ilə  düzələn  tərkibi  fcllər. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  k ıl  «qılmaq»  köm əkçi 
felinin  iştirakı  ilə  düzələn  tərkibi  fellər  nisbətən  az  işlənir.  K ıl 
«qılmaq»  köm əkçi  feli  də  m üxtəlif  nitq  hissələrinə  qoşulub 
tərkibi  fel  əm ələ  gətirə  bilir,  lakin  onun  əm ələ  gətirdiyi  tərkibi
feliərin  leksik-semantik  m ənası  bol  «oIm.aq»  köm əkçi  felinin 
əm ələ  gətirdiyi  tərkibi  fellərin  leksik-semantik  m ənasından  çox 
zəifdir.  Görünür,  türk  dillərinin  qədim   türk  yazısı  abidələri 
dövründə  k ıl  «qlmaq»  köm əkçi  felinin  sözyaratma  vəzifəsi 
zəifləm əyə  başlamışmış.  Müasir  türk  dillərində,  o  cüm lədən 
Azərbaycan  dilində,  bir-iki  təsadüfü  çıxsaq,  k ıl «qlmaq»  feli  söz 
yaradıcılığı  prosesində  iştirak etmir.
a)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  isim lə  ifadə  edilir:  baz 
1 //( K T   ş  30)  «tabe  etmək»,  y a z ı Xr//(MÇ  16)  «cəzalandırm aq», 
k iş i  k ıl  (Y  6 )  «adam  ctmək», 
ot-sub  k ıl  (K T   ş  27) 
«cəzalandırmaq»,  u r u ş k ıl(0   10)  «vuruşmaq».
b)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  sifotlə  ifadə  edilir:  bay 
/://(K T  ş 29)  «varlı  etm ək», y ə g k ıI { ¥ J \ ş  29)  «yaxşılıq ctm ək».
c)  Tərkibi  fclin  birinci  komponenti  düzəltm ə  sifətlə  ifadə 
cdilir: y a ğ ıs ız k ıl{ K l  ş  30)  «yağısız ctm ək»,  b u ljıs ız k ıl(BK   şm
12)  «dərdsiz ctmək».
ç)  Tərkibi  felin  birinci  komponcnti  qcyri-m üəyyən  miqdar 
sayı  ilə  ifadə olunur:  üküş k ı I { K l ş  29)  «çoxaltmaq».
d)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  y o k  «yox»  predikativ 
sözü  ilə  ifadə edilir:  y o k k ıI{ M Ç   14)  «m əhv etmək».
3.  İt/et  «etmək»  köm əkçi  fcli  vasitəsilə  düzələn  tərkibi 
fellər.  Əvvəlki  iki  köməkçi  felə  nisbətən  bu  köm əkçi  fcl 
sözdüzəldici  (feldüzəldici)  ünsür  kimi  az  m əhsuldardır.  Ə vvəlki 
iki  köməkçi  fcldən  fərqli  olaraq,  it/e t  «etmək»  köm əkçi  feli 
təkcə  isimlərə  birləşə 
bilər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  köməkçi  fclin  iştirakı  ilə  cəm i  bir  noçə  tərkibi  fclin 
düzəldiyi  müşahidə  cdilmişdir:  m ağ it (B K   c  15)  «tərifləınək», 
çərig  it  (KÇ  9)  «qoşun  göndərm ək»,  il  e t  (M Ç  1)  «el 
düzəltm ək»,  törüg  e t  (K T  ş  3)  «qanun  yaratmaq».  Sonuncu 
nünıunədən  göründüyü  kimi,  bol  «olmaq»  və  k ıl  «qılmaq» 
köm əkçi  felləri  təkcə  qeyri-m üəyyən  təsirlik  halda  işlənən 
adlara  qoşulurdusa,  it/c t «etmək»  köm əkçi  feli  m üəyyən  təsirlik 
halda  işlənən  adiara da qoşula bilir.
4 .  İr/er  naqis  fclinin  iştirakı  ilə  düzələn  tərkibi  fellər. 
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  ir/er  naqis  feli  və  onun  m üasir  türk

dillərindəki  variantalan  naqis  fel  vəzifəsində  işlnərkən  sö z  
yaradıcılığında  (tərkibi  fellər  düzəltm əkdə)  iştirak  etmir,  tə k c ə  
qram m atik  vasitə  rolunu  oynayır,  m üxtəlif  zaman  və  m o d alh q  
m ənalarm m   yaranm asm da  iştirak  edir.  Lakin  qədim  türk  y azısı 
abidələrinin  dilində  ir/er naqis  felinin  semantikası  və  v əzifələri, 
müasir 
türk 
dillərindəkinə 
nisbətən 
olduqca 
geniş 
v ə 
rəngarəngdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ir/er naqis 
feli  təsdiq  və  inkar  aspekti,  felin  m əna  növləri,  şəkilləri, 
zam anlarm da  işlənir,  adlarm   yaradılmasm da  iştirak  edir,  çoxlu 
digər  v əzifələri  yerinə  yetirir  ki,  bunlarm   heç  biri  müasir  türk 
dillərində  yoxdur.  Bu  felin  sözyaratm a  vəzifəsi  isə,  praktik 
olaraq,  sıfıra  bərabərdir.  Q ədinı  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
bu  naqis  fel  vasitəsilə  cəm i  üç  tərkibi  fel  düzəlir  ki,  onlardan 
ikisi  eyni  bir  sözdür:  y o lu k   er (O  9)  «m əhv  olmaq»,  y o ğ   ertür 
(K T  şm  ş,  B K  c  10)  «dəfn etdirm ək».
A dlardan  v ə   konkret  leksik  m ənah  fellərdən  düzələn 
tərkibi  fellər.  Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində adlardan  və 
konkret  leksik  m ənası  olan  fellərdən  düzələn  tərkibi  fellər  də 
işlənir.  Belə  tərkibi  fellərin  birinci  kom ponenti  adlarla,  ikinci 
komponenti  leksik  m ənası  olan  fcllərlə  ifadə  olunur.  Türk 
dillərində,  o  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
adlarm  fellərlə  birləşm əsi  nəticəsində  frazeoloji  vahidlər əm ələ 
gəlir.  Frazeoloji  vah id lər  bir  leksika  m əna  ifadə  edir  və  tərkib 
hissələrinə parçalanm ır.  M əsələn,  atbir«diĞ. vermək»,  tiItutnĞ A 
tutm aq»,  bodun  başla,  «rəhbər!ik  etm ək»,  əm g ək  kör «^ziyy'dt. 
görm ək»  tərkibi  fellərini  kom ponentlərinə  ayırdıqda  mənasız 
söz toplusu əm ələ  gələcəkdir.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  adlardan  və  konkret 
m ənah  fellərdən  d üzələn  tərkibi  felləri  ad  komponentinin  ifadə 
etdiyi  leksik-sem antik  m ənaya və  morfoloji  əlam ətinə görə belə 
qruplaşdırm aq olar;
1. 
Tərkibi  feUn  birinci  komponenti  isim lərlə  (müəyyən  və 
qeyri-m üəyyən  təsirlik  hal,  yönlük,  yerlik  və  istiqamət  hallan), 
ikinci  kom ponenti  konkret  m ənah  fellərlə  ifadə  edilir.  Tərkibi 
felin  ad  kom ponenti  m ü x təlif m ənalar  ifadə  edə  bilər.  Türkolojı 
ədəbiyyatda  belə  bir  fıkir  m övcuddur  ki,  tərkibi  fellərin  birinci 
kom ponenti  adlıq  halda  işlənən  isim lərlə  də  ifadə  edilir.  Lakin
3 9 4
ismin  hal  şəkilçsinin  olmaması  hələ  onun  adhq  halda  işlənm əsi 
demok  deyildir.  M əlum dur  ki,  ismin  qeyri-m üəyyən  yiyəlik  və 
təsirük  hallarm da  da  söz  şəkilçisiz  işlənir.  Tərkibi  fellərdə 
birincti  komponcnt  kim i  işlənən  şəkilçisiz  söz  ismin  təsirlik 
halında duran  sözdən  başqa bir şey deiyldir.
Birinci  kom ponent  kimi  işlənən  sözün  ismin  hansı  hahnda 
olması  ilə  əlaqədar  olaraq  bu  tərkibi  felləri  belə  qruplaşdırm aq 
olar;
a)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  ismin  qeyri-m üəyyən 
təsirlik  hahnda  işlənir.  Belə  tərkibi  fellər  m ü xtəlif  sem antik 
məna  ifadə  etdiyindən  onlann  ham ısı  üçün  ümumi  m əna 
m üəyyənləşdirm ok  mümkün  deyildir:  adak  kam aş  (K T   şm  7) 
«yorlumaq»,  at  b ir { K J   ş  20)  «ad  vcrm ək»,  bodun  başJa (Y   45) 
«rəhbərlik  etm ək»,  il tut{YJX  c  8)  «cl  mtm aq»,  ə m g ə k  kö r{Y JJ 
ş  19)  «əziyyət  görmək»,  til tut (Mç  24)  «dil  tutmaq»,  balbal tik  
(K T ş  16)  «balbaq qoymaq»  və  s.
b)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  m üəyyən  təsirlik  halda 
işlənir;  k ıy ın ığ  a y  {1  32)  «cəzalandırmaq»,  ilig  tut {K /l  ş  3)  «el 
tutmaq»,  isig -kü çig  bcr { K J   ş  7)  «zəhm ət  çəkm ək»,  atıg b e r { 0
6)  «ad  verm ək»,  ilin-törüsin  tu t  {¥/T  ş  1)  «dövlət  düzəltm ək» 
və  s.
c)  Tərkibi  fclin  birinci  komponenti  yönlük  halda  işlənən 
isim lərlə  ifadə  olunur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
belə  tərkibli  fellər  az  işlənir.  Onlar  h ərəkətin   istiqamətini 
bildirir;  b ö d kə  k ö r { K J   c  11)  «tabe  olmaq»,  cb itjə  kir{B ,¥^  şm
14) «qayıtmaq».
ç)  T ərkibi  fellərin  birinci  komponenti  istiqam ət  hahnda 
işlənən  isim lərlə  ifadə  olunur.  B clə  tərkibli  fellərin  işlənm əsinə 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  nadir  hallarda  tə səd ü f 
edilir;  tırigrü  ig it  (K T   ş  29)  «diriltm ək  (hərfən:  yaşamağa 
yüksəltm ək)».
d)  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  yerlik  halda  işlənən 
isim lərlə  ifadə  olunur.  Bu  tip  tərkibli  fellər də  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  nadir  hallarda  təsəd ü f  edilir;  tö p əsin tə  tu t 
(K T  ş  11)  «yüksəltm ək,  qaldu-maq».

2.  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  sifətlərlo,  ikinci 
kom ponenti  konkret  leksik  mənalı  fellərlə  ifadə  olunur.  B elə 
tərkibli  fellər  əlarnət  və  keylıyyət  məfhum u  ilə  bağh  olan 
m ü x təlif  semantik  m ənalar  ifadə  edir.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində bu  tip  tərkibi  fellər  az  işlənir:  edgü k ö r{K .J  
ş  23)  «xoşbəxt  olm aq»,  ya b la k  kigür  (K T  ş  23)  «xəyanət 
etm ək», ya b la k sakın (MÇ  l i) «pis niyyətə düşmək».
3.  Tərkibi  felin  birinci  komponenti  zərflərlə,  ikinci 
komponenti  konkret  m ənalı  fellərlə  ifadə  edilir.  Belə  tərkibi 
fellər  hərək ətin  tərzini,  istiqamətini  və  s.  bildirir.  Qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  bu  tip  tərkibi  fellər  də  nadir  hallarda 
işlənir;  yö g ərii  k ö r  (B K   ş  2)  «yuxarı  baxmaq»,  yögərii  kötür 
(K T  ş  11)  «yüksəltm ək»,  otça-borça  k ə l  (K T  ş  37)  «qızıb 
gəlm ək»,  örtçə k ız ( T  40)  «alov kimi qızmaq».
Y axm   v ə  ya  antonim   m ənalı  fellərdən  düzələn  tərkibi 
fellər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tərkibi  fellərin 
düzəldilm əsi  üsullarmdan  biri  də  iki  felin  birləşməsi  vasitəsilə 
söz  yaradıcıhğıdır.  M əlum   olduğu  kimi,  türk  dillərində 
m ürəkkəb  və  tərkibi  sözlər  təkcə  yaxın  m ənalı  sözlərin  deyil, 
həm   də  antonim  m ənah  sözlərin  birləşm əsi  yolu  ilə  də  yaramr. 
Bu  qayda  fellərə  de  aiddir.  M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi, 
qədim   tiirk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  iki  eyni,  yaxın  və  ya 
antonim  m ənalı  felin birləşm əsi  yolu ilə tərkibi  fellər yaranır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birləşib  tərkibi  fel 
əm ələ  gətirən  fellər  öz  leksik-sem antik  mənalarım  qismən  itirir 
və  h ər  iki  felin  sem antikasına  əsaslanan  yeni  leksik-semantik 
m əna  əm ələ  gətirir.  B elə  cüt  fellər,  adətən,  başqa  dilə  bir  söz 
kimi  tərcüm ə  edilir.  Lakin  bir  sıra  hallarda  tərkibi  felin 
kom ponentləri  öz  əvvəlki  leksik-semantik  mənalannı  qoruyub 
saxlayır.  Buna  görə  də  onlar  həm cins  fellərə  bənzəyir  və 
tədqiqatçılar  da  b əzən   onları  həm cins  fellər  kimi  qəbul  edir. 
Lakin  bu  xariei  bənzəyiş  aldadıcıdır.  Ə vvələn,  qədim türk yazısı 
abidələrinin  dilində  tərkibi  fellərə  daxil  olan  fel  cütlüyü  hər  iki 
fel  üçün  ümum i  olan  bir  m əna  ifadə  edir,  halbuki  həracins 
fellərin  hərəsinin  özünəm əxsus  leksik  mənası  olur.  İkincisi. 
tərkibi  fellərin  kom ponentləri  antonim  mənalı  fellərlə  də  ifadə 
edilir,  halbuki  həm cins  fellər antonim m ənah ola bilməz.
3 96
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  iki  feldən  düzələn 
tərkibi  felləri  kom poncntlərinin  ifadə  etdikləri  m ənaya  görə  iki 
qrupa ayırm aq  olar:  1)  komponentləri  yaxın  m ənah  fellərlo  ifadə 
edilən  tərkibi  fellər;  2)  komponentləri  antonim   m ənah  fellərlə 
ifadə edilən  tərkibi  fellər.
1.  K om poncntləri  yaxın  mənalı  fellərlə  ifadə  ediiən  tərki- 
bi  fellər.  Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  iki  felin  bir- 
ləşməsi  vasitəsilə  əm ələ  gələn  fellərin  əksəriyyəti  komponent- 
ləri  yaxın  m ənah  fellərlə  ifadə  cdilən  tərkibi  fcllərin  payına 
düşür:  alkın-arıl  (K T   c  9)  «məhv  olmaq  (hərfən:  alınmaq- 
azılmaq)»,  b il-ö   (K Ç  28)  «bilm ək-fıkirləşm ək  (hərfən:  bilm ək- 
öyrənm ək)»  ögür-sabin (BK   ş  2)  «scvinmək  (hərfən:  f;« r  ctmək
-  scvinmək)»,  er-b a r{K T   ş  23,  BK  ş  29)  «m övcud  olmaq»,  it-ay 
(KÇ  19)  «idarə  etm ək  (hərfən:  etm ək-çağırm aq)»,  ö l-y it {K T   ş 
28)  «m əhv  olm aq  (hərfən:  ölm ək  -   sona  yetm ək)»,  tir-kobart 
(K T  ş  12,  MÇ  5)  «toplamaq,  birləşdirm ək  (hərfən:  qaldırmaq- 
toplamaq)».
2.  K om ponentləri  antonim  m ənah  fellərlə  ifadə  cdilən 
tərkibi  fcllər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  kompo- 
nentləri  antonim   m ənah  fellərlə  ifadə  edilən  cəmi  bir  t;)rkibi 
fclin  işləndiyi  m üşahidə  edılmişdir:  tu r-ö l{K T   c  9)  «əldən  düş- 
ınək,  zəifləm ək  (hərfən:  durmaq-ölmək,  yaşam aq-ölm ək)».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m üşahidə  cdilən 
cüt  fcllərlə  tərkibi  fellərin  düzəldilm əsi  üsulu  müasir  türk 
dillərində  qorunub  saxlanmamışdır.  Müasir  türk  dillərində  bu 
üsulla  təkcə  isim,  sifət və  zərflər düzəldilir.