Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

7.4. Çörəkbişirmə müəssisələrində məsrəflərin uçotu və 
məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının xüsusiyyətləri 
 
Çörəkbişirmə müəssisələrində istehsalatın uçotu, istehsal 
prosesinin 
təşkili 
və texnoloji xüsusiyyətlərindən və 
idarəetmənin 
mövcud forma strukturlarından asılıdır. 
Çörəkbişirmə müəssisələrinin təşkilati formalarına gəldikdə isə 

---

98 
onlar zavodlar, kombinatlar və çörəkxanalar şəklində fəaliyyət 
göstərirlər. 
Çörəkbişirmə müəssisələri istehsal gücündən asılı olaraq 
xırda (sutkalıq gücü 3 ton), orta (sutkalıq gücü 3 tondan 16 
tonadək), iri (sutkalıq gücü 16 tondan yuxarı) müəssisələrə 
bölünürlər. 
İri və orta çörəkbişirmə sexlərində materialları və hazır 
məhsulları saxlamaq üçün anbarlar və sexlər olur. İri və orta 
çörəkbişirmə müəssisələri növbə ilə sutka boyu işləyirlər. Hər 
bir növbə bitmiş istehsal tsiklinə malik olur və növbənin 
axırında hazır məhsul anbara təhvil verilir. Növbəlik işin 
nəticələri “Növbə istehsalat hesabatında” əks etdirilir. Buna 
əsasən mühasib istehsal əməliyyatlarının uçotunu həyata 
keçirir. 
Çörəkbişirmə müəssisəsinin tərkibində müxtəlif sexlər və 
sahələr (çörək, bulka, suxari, şirniyyat, makaron və s.) fəaliyyət 
göstərir. Çörəkbişirmə müəssisələri texnoloji proseslərin 
xarakterindən asılı olaraq məsrəflərin uçotu və məhsulun maya 
dəyəri kalkulyasiyasının mərhələ metodundan istifadə edir və o 
aşağıdakı əməliyyatlardan ibarətdir: 
1. Xammal və materialın istehsala hazırlanması; 
2. Xəmirin hazırlanması və qıcqırdılması; 
3. Çörəyin bişirilməsi; 
4. Məmulatın soyudulması və saxlanılması. 
Elə ona görə də çörəkbişirmə müəssisələri məsrəflərin 
uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının həm 
yarımfabrikatsız, həm də yarımfabrikatlı variantından istifadə 
edə bilərlər. 
Çörək, bulka məmulatlarının hazırlanması və bişirilməsi 
növbə ərzində bir neçə vaxta başa gəlir və burada bitməmiş 
istehsal olmur. Bu da hazır məhsulun qiymətləndirilməsini, 
uçotunu və eləcə də məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasını 
asanlaşdırır. 

---

99 
Çörəkbişirmə istehsalının ən mühüm xüsusiyyətlərindən 
biri də hazır məhsulun çəkisinin ona sərf edilən xammala (una) 
nisbətən çox olmasıdır. Soyumuş hazır məhsulun çəkisi ilə 
onun istehsalına sərf edilmiş unun çəkisi arasındakı fərqə hazır 
məhsul “çıxımı” deyilir. 
Çörək, bulka çıxımı norması unun bazis nəmliyinə 
(14.5%) əsasən təyin edilir. Hazır məhsul çıxımı aşağıdakı 
düsturla təyin edilir: 
M
c
- məhsul çıxımı, kq 
H
c
- hazır məhsulun çəkisi, kq. 
Əgər unun nəmliyi dəyişilirsə, məhsul çıxımı norması da 
dəyişilir. Bu halda unun bazis nəmliyinə əsasən təyin edilmiş 
un normasını onun faktiki nəmliyinə təshih (korrektə) edirlər. 
 
M
təs
– unun faktiki nəmliyinə təshih edilmiş məhsul 
çıxımı. 
M
baz
– unun bazis nəmliyində məhsul çıxımı, %. 
M – sərf edilmiş unun faktiki nəmliyi %. 
Çörəkbişirmə müəssisələrində məhsulun maya dəyəri 
aşağıdakı məsrəf maddələrindən əmələ gəlir: 
1. Əsas materiallar: 
a) un və maya; 
b) boyat çörək və çıxdaş edilmiş məmulat; 
c) sair əsas material; 
ç) əsas materiallar üzrə nəqliyyat xərcləri. 
2. Öz istehsalının yarımfabrikatları (xəmir); 
3. Qaytarılmış tullantılar (çıxılır); 
4. Bükücü materiallar; 
M
c 
 = 
;
 

---

100 
5. Texnoloji məqsəd üçün yanacaq və enerji; 
6. İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı; 
7. Sosial ehtiyaclara ayırmalar; 
8. İstehsalat maşın və avadanlıqlarının istismarı xərcləri; 
9. Ümumistehsalat xərcləri; 
10. Sair istehsal xərcləri; 
11. Sex istehsalat maya dəyərinin yekunu; 
12. Ümumtəsərrüfat xərcləri; 
13. Ümumzavod istehsalat maya dəyəri; 
14. Satış xərcləri; 
15. Cəmi, tam maya dəyəri. 
İstehsalat fəhlələrinin əmək haqqı məmulat növləri 
arasında istehsal edilən məhsulun çəkisinə mütənasib olaraq 
bölüşdürülür. Əlavə əmək haqqı çörək bulka məmulatları 
arasında əsas əmək haqqına mütənasib olaraq bölüşdürülür. 
Ümumi istehsalat (sex) xərcləri maddəsinə sexin idarə 
heyətinin əmək haqqı və xidmət xərcləri aid edilir. Bu maddə 
sex quruluşlu çörəkbişirmə müəssisəsində tətbiq edilir. 
Ümumistehsalat xərcləri çörək, bulka məmulatları 
arasında aşağıdakı qaydada bölüşdürülür: 
1. Şərti məhsula çevirmə əmsalını tətbiq etməklə hazır 
məhsulun həcminə mütənasib olaraq; 
2. İstehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqına mütənasib 
olaraq; 
3. Plan normalarına mütənasib olaraq. 
Ümumtəsərrüfat 
xərcləri 
maddəsində 
bütövlükdə 
müəssisə miqyasında idarəetmə və xidmətlə bağlı olan xərclər 
əks 
etdirilir. 
Ümumtəsərrüfat 
xərclərinin 
nümunəvi 
nomenklaturası dörd bölmədən ibarətdir: 
a) müəssisənin idarəedilməsi xərcləri; 
b) ümumistehsalat xərcləri; 
c) vergi, rüsum, ayırmalar; 
ç) sair xərclər. 

---

101 
Ümumtəsərrüfat xərcləri çörək bulka məmulatları 
arasında, ümumistehsalat xərcləri bölüşdürüldüyü kimi aparılır. 
“Satış xərcləri” maddəsində çörək – bulka məhsullarının 
satışı ilə bağlı xərclər uçota alınır. Satışla bağlı xərclərin 
sintetik uçotu 711 N-li “Kommersiya xərcləri” hesabında 
aparılır və ayın sonunda satış, satışın maya dəyəri (701) hesabı 
ilə bağlanır. 
Çörəkbişirmə müəssisəsi hər ay məsrəflər haqqında 
məlumatlara əsasən buraxılan çörək – bulka məmulatlarının 
növləri üzrə məhsulun maya dəyərinin faktiki kalkulyasiyasını 
tərtib edir. Buraxılan məhsulun hər 1 sentneri kalkulyasiya 
vahidi hesab olunur. 1 sentner məhsulun maya dəyərini təyin 
etmək üçün hər bir məsrəf maddəsi üzrə və cəmi hesabat 
dövrünün faktiki məsrəflərini həmin dövrdə buraxılan 
məhsulun miqdarına bölmək lazımdır. Faktiki kalkulyasiya 
məlumatlarını plan (normativ) məlumatları ilə müqayisə edilir 
və çörəkbişirmə müəssisəsinin texniki-iqtisadi göstəricilərinin 
yaxşılaşdırılmasını təmin edə bilən tədbirlər işlənib hazırlanır.