Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil

§5. MəhsuUunn (idlərin, xidmsthrin) satışının uçotu 
Bazar  münasibətlərinə  keçidin  şəraiti  tələb  edir  ki,  məhsul 
satışının həcminə dair müəssisələrin istehsal tapşırıqları müqavilələrlə 
rəsmiləşdirilmiş  konkret  sifarişlər  əsasında  formalaşdırılsın.  Bununla 
əlaqədar  olaraq  mal  göndərilməsinə  dair  müqavilələr  bağlanması  və 
müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət satış şöbəsinin ən 
mühüm  funksiyalarına  çevrilir.  O,  məhsulun  hazırlanması  və 
göndərilməsinin planlaşdırılmış müddətlərinə əməl olunmasına nəzarət 
edir, daha vacib və məsul sifarişlərin vaxtında yerinə yetirilməsinə göz 
qoyur.  Məhsulun  müəyyən  edilmiş  nomenklaturada  və  yüksək 
keyfiyyətlə  buraxılmasına  nail  olmaq  üçün  şöbə  məhsulu  hazırlayan 
sexlərdən onun qəbulunu təşkil edir. Bu iş getdikcə böyük əhəmiyyət 
kəsb edir. Axı müqavilə öhdəliklərinə əməl etmədikdə müəssisə cərimə 
verir və istehlakçıya vurulan zərəri ödəyir, özü də cərimələrin və dəbbə 
pulunun  verilməsi,  zərərlərin  ödənilməsi,  müəssisənin  müqavilə 
öhdəliklərini  yerinə  yetirməkdən  azad  etmir.  Aydındır  ki,  müqavilə 
intizamına  əməl  edilməsi  sahəsində  satış  xidmətinin  nəzarət 
flınksiyaları ciddi surətdə gücləndirilir. 
Lakin müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi problemini təkcə 
satış şöbəsinin səyləri ilə, bütün əmək kollektivini bu işə fəal surətdə 
qoşmadan həll etmək olmaz. 
Müəssisənin  bütün  fəaliyyəti  istehsal  üzrə  tapşırığın  yerinə 
yetirilməsinə  yönəldilir.  Tapşırığın  yerinə  yetirilməsi  prosesində 
müəssisə nəinki (öz sistemi üzrə) yuxarı təşkilatlar və onun fəaliyyətini 
108 

---

narlaşma faizini tapmaq üçün ilin əvvəlinə hazır məhsul qalığının plan 
istehsalat  maya  dəyəri  haqqında,  il  ərzində  daxil  olmuş  hazır 
məhsulların plan istehsalat maya dəyəri haqqında və hazır məhsulların 
qalığına düşən, plan istehsalat maya dəyərindən kənarlaşma (qənaət və 
ya  artıq  xərc)  məbləğləri  haqqında  məlumatlar  lazım  olur.  Bu 
məlumatlar olduqdan sonra kənarlaşma faizini tapmaq olur. Kənarlaşma 
məbləğini hesablaşmaq üçün satılmış məhsulların plan istehsalat maya 
dəyəri üzrə məbləğ haqqında məlumat olmalıdır. 
Kommersiya  xərcləri  isə  43  "Kommersiya  xərcləri"  hesabının 
kreditindən köçüriilür. 
Əlavə dəyər vergisi pərakəndə satış qiymətindən ticarət güzəştini 
və müəssisənin topdan satış qiymətini çıxmaqla hesablanır. 
Yuxarıda  qeyd  edilənlərdən  göründüyü  kimi,  46  "Məhsulların 
(işlərin, xidmətlərin) satışı hesabının debet dövriyyəsi öz xarakterinə və 
məzmununa görə müxtəlif məbləğlərdən ibarətdir və olduqca mürəkkəb 
hesablama yolu ilə tapılır. 
46 «Məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabının debeti, 45 
«Göndərilmiş  mallar»,  43  "Kommersiya  xərcləri"  və  68  "Büdcə  ilə 
hesablaşmalar" hesablarının krediti ilə müxabirləşir. 
Nəhayət,  satış  prosesinə  aid  olan  bütün  əməliyyatlar  46  «Məh- 
sullarm  (işlərin,  xidmətlərin)  satışı»  hesabında  yekunlaşdırılır.  Əgər 
hesabın  kredit  dövriyyəsi  onun  debet  dövriyyəsindən  çoxdursa,  yəni 
satılmış  məhsulun  satış  qiymətləri  ilə  dəyəri  ona  çəkilən  xərclərdən 
artıqdırsa,  satışın  son  maliyyə  nəticəsi  -  mənfəət  müəyyən  edilir.  Bu 
barədə aşağıdakı yazılış tərtib olunur; 
DT 46 «Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabı 
KT 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabı 
Satışdan təyin edilən zərər tərsinə köçürmə ilə əks etdirilir: 
DT 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabı KT 46 «Məhsullarm (işlərin, 
xidmətlərin)  satışı»  hesabı  Satış  və  mənfəət  planlarının  yerinə 
yetirilməsi üzərində nəzarət yuxarıda adı çəkilən uçot registrlərinin və 
onları  müəyyən  analitik  tərzdə  daha  da  genişləndirmək  üçün 
mühasibatda  və  müəssisənin  maliyyə  şöbəsində  tətbiq  edilən  əlavə 
registlərin köməyi ilə həyata keçirilir.