Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Çıxışın qurulmasının ümumi qaydaları 
Çıxışın qurulması­
nın ümumi qaydaları sırasına «qızıl kəsmə» qaydası da aiddir. Bu 
qayda nitqin quruluş hissələrinin optimal tənasübünün axtarışını 
istiqamətləndirir. Qaydanın adı məcazi məna daşıyır. «Qızıl» sö­
zü burada ən yaxşı, tapılmasının xoşbəxtlik gətirdiyi, yüksək ləya­
qətin göstəricisi mənasında istifadə edilir.
Belə terminoloji ad intibah dövrünün məşhur dahi sənətkarı Le­
onardo da Vınçi tərəfindən verilmişdi, lakin bu qaydanın mahiyyəti 
hələ antik dövrdə də mövcud idi: o, incəsənətin müxtəlif növlərində 
yaradılmış, ilk növbədə plastik sənət nümunələrinə aid edilirdi.
Natiqliyə aid edilərkən bu qayda belə səslənir: nitqin giri­
şi və yekunu (onun kompozisiya çərçivəsi) həcmi etibarilə bütün 
mülahizənin üçdə-birindən artıq olmamalıdır. Bu cəhəti vurğula- 
maq lazımdır: əgər natiq dinləyicilərin diqqətini təşkil edə bilsə və 
mülahizənin üçdə-birindən daha qısa zamanda çıxışını yekunlaşdır­
mağı bacarsa, bunun üçün ona yalnız təşəkkür etmək lazımdır.
Bu qayda çıxışın yalnız yuxan cizgisini - çıxışın davametmə 
müddətinin və yekununun son sərhəddini müəyyən edir. Qaydanın 
tətbiqi sadə riyaziyyat məsələsidir.
Məsələn, əgər siz yuxan sinif şagirdləri qarşısında yazıçının həyat 
və yaradıcılıq yolu haqqında yanm saatlıq bir mühazirə oxumalısımzsa, 
giriş və yekun (dövrün ümumi mənzərəsi və həmin yazıçının sələfləri, 
yaradıcılığının əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi, sonrakı nəsillərin 
ona verdiyi qiymət və s.) 10 dəqiqədən artıq vaxt almamalıdır.
Əks halda, əgər bunun üçün vaxt varsa, mühazirənin mövzu­
sunu başqa şəkildə formalaşdırmaq lazımdır ki, daha ətraflı izah 
etdiyiniz istiqamətlər müzakirənin əsas obyekti kimi yer ala bilsin.
Göstərilən qanunauyğunluğun funksional baxımdan doğrul­
dulması ondan ibarətdir ki, əsas hissə çıxışın üçdə ikisindən daha
183

---

qısa mətn aralığına malik olduqda, natiq nitqin məzmununu aç­
maqda çətinliklə üzləşir, çünki bu halda məzmun zəngin və kifayət 
qədər inandırıcı ola bilmir.
Eyni zamanda, hədsiz dərəcədə uzadılmış giriş, yaxud yekun 
dinləyicilərdə yorğunluq və səbrsizlik yaradır (bununla əlaqədar al­
man professoru X. Lemmermanın əyani surətini xatırlamaq müm­
kündür. O, qeyd edirdi ki, qonaqların gözü qarşısında yemək masa­
sını uzun müddət bəzəməklə biz onlann qıcıqlanmasına səbəb ola 
bilərik).
Məşhur məhkəmə natiqi və natiqlik nəzəriyyəçisi A. F. Koni çıxış 
edənin «qızıl kəsim» qaydasına əhəmiyyət verməməsi nəticəsində 
nitqinin tamamilə bərbad olmasının canlı təsvirini vermişdir.
Ola bilər ki, siz ritorikanın tarixi kursundan gənc müdafiəçinin 
az əhəmiyyətli oğurluq işi haqqında çıxışı zamanı düşdüyü tra- 
gikomik vəziyyəti xatırlayırsınız. O, yarım saat ərzində şəxsi 
mülkiyyət anlayışının m üxtəlif ölkələr və dövrlərdə keçdiyi inkişaf 
yolunu izləməyə qalxmışdı. Sonda isə belə söyləmişdi: «indi isə 
işin vəziyyətinə keçirəm» (yəni nitqin məzmununun əsas hissəsinə 
keçirəm)- və elə həmin an məhkəmə üzvlərindən ən yaşlısının çox 
ifadəli ah çəkməsindən soma nitqini yekunlaşdırmalı olmuşdu.
Nitqin qurulmasının fundamental qanunauyğunluqlarından 
biri də 
«kənar am ili»
(«sərhəd effekti») adlanır. Onun mahiyyəti 
bütünlükdə qavrama və yaddaşın psixologiyasına aiddir və aşağı­
dakını bildirir: istənilən ardıcıllıqda 
başlanğıc
və 
son orta hissədən
daha yaxşı yadda qalır. Natiqin nitqinə aid edildikdə, bu çıxışın 
kompozisiya çərçivəsinin hazırlanması (giriş və nəticə) xüsusi 
diqqət və dəqiqlik tələb edir.
Natiqlik sənətinin nəzəriyyə və təcrübəsində qeyd edilən 
hala çoxdan diqqət yetirilmişdir. Heç də təsadüfi deyil ki, özünü 
öldürməyə məcbur olmuş
Demosfenin ölümündən sonra onun qaralamalarında natiqliyə 
aid əsərlər üçün m üxtəlif mövzularda çıxışların 50-dən artıq müm­
kün giriş və nəticə variantlan tapılmışdı.
Qabaqcadan görülmüş bu hazırlıqlar qiymətli ritorik fon­
du, qayğıkeşliklə düşünülmüş mövzulan təşkil edirdi və hətta
184

---

I
improvizə olunmuş nitq üçün də elə bir başlanğıc tapmaq imka­
nı verirdi ki, o, dinləyicilərin diqqətini cəlb etsin və çıxışın qav- 
ramlmasına lazımi rəng verə bilsin. «Kənar amili»nə aid birbaşa 
göstərişi M. V. Lomonosov v erird i:« D inləyicilər .. daha çox baş­
lanğıca və sona diqqət yetirir və onlan daha çox xatırlayırlar».
Bununla yanaşı, ümumi psixologiyaya aid ədəbiyyatda bu qa­
nunauyğunluq XIX əsrdə yaşamış alman alimi Q. Ebbinhauzun adı­
nı daşıyır (Ebbinhauz qanunu kimi yada salınır) və burada bir zərrə 
belə ədalətsizlik yoxdur. Yadımıza salaq ki, məhz XIX əsr eksperi­
mental psixologiyanın yaranması və çiçəklənməsi dövrüdür.
Məhz Ebbinhauzun əvvəllər də dəfələrlə qeyd etdiyi informasi­
yanın mənimsənilməsi ideyası sonralar çoxsaylı statistik təcrübələrdə 
təsdiqini tapmışdı. Sınaqdan keçirilən material nə olursa - olsun 
(istər rəqəmlər, istər mücərrəd həndəsi fiqurlar, istər sözlər), nəticə 
eyni olaraq qalırdı: təklif edilən cərgənin yalnız əvvəli ilə sonu şüu­
ra və yaddaşa daha parlaq şəkildə həkk olunurdu.
G iriş və yekun hissələrin vəzifələri, on ların qu ru lm ası 
üsulları Söylənəcək nitqin giriş və nəticəsini tələb olunan şəkildə 
formalaşdırmaq üçün ritorikanın hansı müddəalarını nəzərə almaq 
faydalı olardı? Hər şeydən əvvəl, nitqin adı çəkilən hissələrindən 
hər birinin ifadəsi zamanı natiqin qarşısında duran vəzifələri 
nəzərə almaq lazımdır. Giriş, obrazlı desək, bir növ, kamerton (ya­
xud üvertüra) kimidir, o, auditoriyanı müəyyən məqama kökləyir.
Girişin vəzifələri - dinləyicilərin diqqətini cəlb etmək, onlarda 
maraq oyatmaq; onların inamını qazanmaq, təmas qurmaq, qan- 
şılıqlı anlaşma yaratmaq, bəzən auditoriyada natiqə qarşı yaranan 
və ünsiyyətin əks- suggestiv sipəri (təlqinə qarşı təbii psixoloji 
müqavimət, kənar təsir) adlandırılan «gözəgörünməz ehtiyatlılıq 
buzu»nu əritmək; dinləyiciləri çıxışın əsas hissəsini qəbul etməyə 
hazırlamaqdır.
Yekun hissənin vəzifələri - başlıca olanı xatırlatmaq, deyi­
lənləri yekunlaşdırmaq (bunu hələ Platon Sokratın dili ilə 24 
yüzillik bundan əvvəl söyləyirdi), nitqdən alınan təəssüratı qüv­
vətləndirmək, fəaliyyətə səsləməkdir. A.F.Koninin daha bir mu­
siqili müqayisəsinə əsasən, yekun isə idealda elə olmalıdır ki,
185

---

istər-istəməz dinləyicilərin qulaqlarında səslənsin, özü haqqında 
xoşagələn-lirik, yaxud gümrah, eneıjili xatirələr oyatsın.
Yüz illər ərzində 
ritorikada giriş və yekun hissə zama­
nı «natiqə yaxşı xidmət edə biləcək», onun vəzifələrinin həyata 
keçirilməsinə yardımçı olan üsullar haqqında anlayışlar toplanıb 
zənginləşmişdir. Ayn-ayn oxşar üsulları sadalayaraq, zərurət ya­
randıqda, bu siyahını onların istifadəsinin xüsusiyyətləri haqqında 
qısa şərhlərlə müşayiət edək.
Beləliklə, girişdə üzvi surətdə aşağıdakılar səslənir:
• Etiket vəzifəsini yerinə yetirən salamlama və müraciət, tanış 
olmayan natiqin dinləyicilərə təqdim edilməsi;
• Məruzənin mövzusunun elan edilməsi;
• Nitqin «reklamedici», maraq doğuran adının elan və izah 
edilməsi;
• Mövzunun əhəmiyyətinin birbaşa göstərilməsi (onun aktual­
lığı, yeniliyi, təcrübi əhəmiyyəti);
• Natiqin mövzu ilə maraqlanması səbəbinin şərhi. Şəxsiyyətə 
yönəlmiş diqqət kimi bu, dinləyicilərdə maraq yaratmağa kömək 
edə bilər;
• Mövzunun əsas anlayışının mahiyyətinin açılması;
• Açar tezisin irəli sürülməsi;
• Çıxışın məqsədinin quruluşu (buraya həm də ondan əvvəl 
gələn üsuldan istifadə daxildir), (çıxış edənin çatdırmaq istədiyi 
başlıca fikrin formalaşdırılması);
• Dinləyicilərin nitqin planı ilə tanış edilməsi. Plan yığcam olma­
lıdır, həm də o, natiqin ətraflı, çoxsaylı bəndlər və yanmbəndlərdən 
ibarət olan, nitqinin məzmununu sistemləşdirərək, «dispozisiyanın 
(mövqenin) mətbəxi»ni açıqlayan işçi plan yox, ən optimal, insanın 
operativ yaddaşının həcminin «sehrli sayma» uyğun gələn - yəni 
1-2 bənddən ibarət, bir növ, auditoriya plam olmalıdır;
• Problemin meydana gəlməsi və öyrənilməsi tarixinin yığcam, 
seçilmiş şəkildə (məhz yığcam və seçilmiş, çünki başqa cür olsa, 
işin əsas mahiyyətindən kənarlaşmaq və dinləyiciləri çoxsözçülü- 
yün dövri genişliyi və zamanların tozu ilə örtülmüş təfərrüatlarla 
doydurmaq təhlükəsi çox böyükdür) işıqlandırılması;
186

---

• Fəal daxili reaksiya üçün təkan rolunu oynayacaq sualın, ya­
xud suallar seriyasının qoyulması (məşhur başlanğıc nümunəsi: 
«Bilirsinizmi...?») Bunlar həm ritorik, həm də sual-cavabın tərki­
bindəki suallar ola bilər;
• Parlaq, xüsusilə səciyyəvi nümunə (nümunələr);
• Təsadüfi olmayan, konseptual əhəmiyyətə malik, nitqin əsas 
müddəalarından birinin mahiyyətini izah edən obrazın cəlb edil­
məsi və mümkün təhlili;
• Süjetli başlanğıc (məişət əhvalatı, təmsil, əfsanə, rəvayət və 
s.). Ümumiləşdirmənin sonuncu səviyyəsində fərqləndirilən nitq 
növlərindən (təsvir, nəqletmə, mühakimə) məhz nəqletmə diqqəti 
daha möhkəm cəlb edir.
• Yumoristik, satirik, yaxud kinayəli qeyd, yerinə düşən lətifə. 
Lakin yumorun cəlb edilməsi süni, qəsdən edilmiş hərəkət təsiri 
bağışlayırsa, söhbətin mövzusuna aidiyyəti yoxdursa, belə bir fi­
kir yarana bilər ki, natiq müzakirə edilən məsələyə kifayət qədər 
maraq və diqqət göstərmir;
• Nitqin söyləndiyi məkana və zamana, auditoriyanın tərkibinə 
aid şikayət. Belə giriş ifadələri vəziyyətə görə şərtləndirilən eks- 
promt, yaxud əvvəlcədən planlaşdırılmış ola bilər, belə ki, natiqdən 
auditoriyanın və nitqin söylənmə vəziyyətinin öncədən çox dəqiq 
müəyyənləşdirilməsi tələb olunur. Adətən, auditoriyanın xüsu­
siyyətlərinin nəzərə alınması dinləyicilər tərəfindən onlann ünvanı­
na söylənilən xoş söz və diqqət nümunəsi kimi müsbət qarşılanır;
• Sitat. Lakin hər hansı bir sitat yox, mənasına görə tam orijinal, 
formasına görə dəqiq (xüsusilə poetik, yaxud qanadlı ifadə) nümunə. 
Bu, çıxışa bir növ, «şifahi epiqraf» artırmağa, nitqin lap əvvəlində 
mühüm intellektual və emosional çalar yaratmağa imkan verir;
• Atalar sözü və ya məsəli nümunə göstərdikdən sonra ya 
onunla həmfikir olduğunuzu, ya da razılaşmadığınızı bildirmək 
(çıxışın mövzusuna müvafiq olaraq onun mümkün dəyişdirilməsi);
• Qeyri-iradi diqqəti cəlb edən əyaniliyin nümayiş etdirilməsi 
və s.
Sadalanan üsullar çox zaman nəticə effektinin qüw ətləndiril- 
məsi ilə kombinə edilir. Yekunda, adətən, əsas məsələ yada salı­
187

---

nır və nəticələr formalaşdırılır. Bu üsulların hər ikisi müzakirənin 
yekunlaşdınlması formasıdır. Onların arasındakı fərqlər informa­
siyanın məzmun-fakt və məzmun- konseptual növlərindən çıxış 
edərək müəyyənləşdirilir.
Bundan başqa, yekun üçün aşağıdakılar xarakterikdir:
• Nitqin predmetinin inkişafının perspektivlərinin, sərhədləri­
nin cızılması;
• Çağırış, məsləhət, arzu, xəbərdarlıq;
• Sonrakı fəaliyyət üçün əməli tövsiyələrin formalaşdırılması;
• Diqqət və xeyirxahlıq üçün minnətdarlığın ifadə edilməsi;
• Dinləyicilərlə vidalaşma.
Nitqin tamamlanmasının ayn-ayn uğurlu üsulları girişdə çox 
işlənənlərlə üst-üstə düşür: bura sonra üzərində düşünmək üçün su­
allar (çox zaman həll edilməmiş, yaxud qətiyyən həll edilməmiş); 
xüsusilə təsirli, inandıncı nümunə və surətlər; süjetli və yumoristik 
haşiyələr; sitatlar, atalar sözü və məsəllər; əyaniliyin cəlb edilməsi 
və s. aiddir.