Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Mülahizənin əsas hissəsinin ətraflı şərhi üsulları 
Çıxışın 
əsas hissəsində istifadə edilən şərh üsulları ayn-ayn quruculuq 
məsələlərinin arasındakı məna əlaqələrinin mövcudluğu və xarak­
terinə görə fərqləndirilir.
Materialın təşkilinin paralel üsulu şərhdir. Burada çıxışın əsas 
məsələləri əslində məna baxımından müstəqil və bərabərhüquqlu­
dur. İclasda gündəlikdə «cari məsələ» kimi göstərilən və bir-biri ilə 
əlaqədar olmayan kiçik mövzuları əks etdirən bəndlə bağlı çıxışı 
nümunə gətirmək olar.
Şərhin bu üsulu az tipikdir. Əslində, adətən, çıxışın hissələri 
arasında, heç olmasa dolayısı ilə əlaqənin mövcudluğunu müəyyən­
ləşdirmək natiq üçün daha uğurlu nəticələnə bilər, çünki bu zaman 
onlar və nitqin vahid şəkildə qavranılmasına üzvi keçid etmək 
mümkündür.
Materialın təşkilinin xronoloji üsulu şərhdir. Bu şərh zamanı 
çıxışın ayn-ayn məsələləri müvəqqəti əlaqə münasibətindədir. Bu 
şəkildə çox zaman tarixi dövr və hadisələrin xarakteri, qeyri-adi 
insanlann həyatı haqqında çıxışlar və s. qurulur.
Şərhin xronoloji üsulu həm materialın bilavasitə təqdimatına 
imkan verir, həm də onun inversiv- geriyə və yenidən qurulmasın­
da ardıcıllıq hadisələrin real gedişi ilə müqayisə edilə bilər.
Əgər məktəblilərə yazıçının tərcümeyi-halı haqqında danışmaq 
lazımdırsa, bu üsul (məsələn, şərhi hansısa maraqlı, cəlbedici, sirli 
epizod, aynntı ilə başlamaq, yalnız bundan sonra ondan əvvəlki 
və sonrakı məsələlərin şərhinə keçmək) sinfin nəinki giriş hissəyə, 
həmçinin əsas hissəyə də marağını oyatmağa kömək edə bilər.
Materialın təşkilinin məntiqi üsulu şərhdir, bu zaman çıxışın ay­
n-ay n məsələləri bir-biri ilə səbəb-nəticə əlaqəsi münasibətindədir. 
Şərhin bu üsuluna mülahizələrdə rast gəlinir.
Formal məntiq kursunda mülahizənin iki variantı yaxşı məlum­
dur: deduktiv («çıxanlma», ümumidən xüsusiyə əqli nəticə, fikrin
190

---

I
sintetik -analitik gedişi, mülahizənin Aristotel modeli) və induktiv 
(«yönəltmə», xüsusidən ümumiyə əqli nəticə, fikrin analitik -s in ­
tetik gedişi, mülahizənin Sokrat modeli).
Məlum olduğu kimi, məşhur xəfiyyə Şerlok Xolms məhz 
deduksiyanı- fikrin özünün orijinal «sisteminin» əsaslarından 
hərəkətini, cinayətin işlənməsi və açılması mexanizmləri haq­
qında ümumi anlayışları konkret işin xüsusiyyətlərinə aid edərək 
nəzərdən keçirməklə, onun açılması haqqında nəticəyə gəlməyi 
özünün ən sevimli mülahizə metodu hesab edirdi.
Deduksiyanı tətbiq edən natiq, mövzunun əvvəlcədən dərk 
edilməsinin hansı ssenari üzrə qurulmasından asılı olmayaraq, nit­
qi oxşar şəkildə, aşağıdakı zəncirə uyğun qurur: ehtimal kimi çıxış 
edən tezis, fərziyyə - onun faktlara əsaslanaraq isbat, yaxud inkar 
edilməsi və nümunələr - nəticə.
İnduksiya zamanı isə fikrin trayektoriyası belədir: ayn-ayn 
fakt və nümunələrin təsviri - onların qarşılaşdınlması, təhlil və 
şərhlər - ümumiləşdirici nəticə.
Materialın təqdim edilməsi zamanı deduktiv, yaxud induktiv 
metodlardan birinin seçilməsi zamanı natiq bir sıra amilləri nəzərə 
alır. Onlardan ən mühümləri aşağıdakılardır:
• Dinləyicilərin müzakirə edilən məsələ ilə maraqlanma 
dərəcəsi. Bir qayda olaraq, induktiv şərh canlı nümunələrin və 
təfərrüatların ilkin daxil edilməsi nəticəsində qavramanı fəallaş­
dırmağa imkan yaradır.
• Auditoriyanın hazırlanma səviyyəsi. Dinləyicilər intellektual 
baxımdan nə qədər yetkin və hazırlıqlıdırsa, onların mücərrəd təfək­
kürünün səviyyəsi o qədər yüksək olur və deməli, deduktiv şərhdən 
də o qədər istifadə etmək mümkündür. Məsələn, Aristotel filosoflar 
qarşısında çıxış zamanı məhz bu metoddan istifadəni tövsiyə edirdi;
• Mövzunun sadəlik (mürəkkəblik) dərəcəsi. Belə güman edilir 
ki, əgər nitqin mövzusu kifayət qədər sadədirsə, deduktiv şərhdən 
istifadə edərək, tezisi elan edəndən sonra qısaca olaraq nümunələri 
xatırlatmaqla vaxta qənaət etmək mümkündür. Əgər mövzu qavra­
ma üçün mürəkkəbdirsə, yenə də deduktiv yolun seçilməsi hüqu­
qu mövcuddur. Əks halda, şaxələndirilmiş dəlillər və xüsusi hallar
191

---

auditoriyanın fikrini yayındıraraq əsas məsələni anlamalarına, yəni 
«ağacların arxasından meşəni görmələrinə» mane olar;
• Tezisin mübahisəlilik dərəcəsi. Əgər natiq əvvəlcədən əsas­
landırma aparmadan olduqca mübahisəli bir tezisi dinləyicilərə 
çatdırırsa, avtomatik olaraq, öz vəzifəsini dəfələrlə mürəkkəbləş­
dirmiş olur, qavrama üçün neqativ zəmin yaradır, çünki audi­
toriyanın bir hissəsi həmin anda söylənilən mülahizəyə mənfi mü­
nasibətini formalaşdıraraq, onu «süngü ilə» qarşılayır və sonrakı 
fikirlərə qarşı öncədən mənfi yanaşmaya köklənir.
Buna görə də müdafiə edilən ideyanın aydın görünən müba- 
hisəliliyi zamanı natiqin öz mövqeləri üçün dəlillər bazasının ya­
radılmasının qayğısına qalması daha düzgün olar və bu, bilavasitə 
tezislə tanış olmadan əvvəl gələrdi.
Məsələn, natiq-mühazirəçi materialın yaxşı mənimsənilməsi 
üçün konspektləşdirmənin faydası haqqında tezisin tələbələrin 
çoxu tərəfindən müsbət qəbul ediləcəyinə ümid edə və bu haqda 
mülahizələrini deduktiv yolla apara bilər.
Lakin heç bir vəziyyətdə şparqalkadan istifadə etməmək haq­
qında tezis elə həmin auditoriya tərəfindən emosional baxımdan 
neytral qarşılanmaya da bilər və bu tezisi elan edən mühazirəçi əgər 
öncədən öz nəzər nöqtəsinin xeyrinə dəlillər gətirməsə, həyatdan 
uzaq düşmüş nəsihətçi hesab edilə bilər;
• Milli-mədəni xüsusiyyətlər. Məsələn, almanların özlərinin 
etiraf etdiyi kimi, alman-intellektual-nitq ənənəsində mülahizənin 
deduktiv qurulmasına üstünlük verilir.
Məsələn, Amerika ritorikasında, adətən, materialın induktiv 
şəkildə şərhi təbliğ edilir. Bu üsulun böyük ustalarından biri olan 
D.Kameginin kitablarını açarkən biz dəfələrlə bunun şahidi olu­
ruq. Demək olar ki, hər bir fəsildə şəxsən müəllifin özü tərəfindən 
əməli surətdə həyata keçirilən məşğələlərdə mülahizənin induktiv 
gedişinin təsviri ilə rastlaşırıq. Həm də bu zaman məşhur adamla­
rın, yaxud adi, sadə vətəndaşların həyatından gətirilən nümunələr 
söylənilən nəsihəti qabaqlamış olur. Materialın amerikalılaşdınlmış 
induktiv təqdimat tərzi həm də postsovet informasiya məkanında 
qavramaya aid qərarların dinamikasına müəyyən təsir göstərir.
192

---

Müqayisə etdiyimiz deduktiv və induktiv modellərlə yanaşı, 
ümumi məntiqi nəzər nöqtəsi baxımından həm də analogiyalar üzrə 
şərh qeyd edilir. Analogiyaya «xüsusidən xüsusiyə» əqli nəticəsi 
kimi tərif verilir ki, bu zaman əşyaların hansısa əlamətlərinin ox­
şarlığına əsasən onların başqa əlamətlərə görə də oxşar olması haq­
qında nəticə çıxarılır.
Məntiqi baxımdan belə mülahizə qeyri- ciddi hesab edilir, 
mütləq etibarlılığa və nəticənin sərt məcburiyyətinə ( hər hansı 
analogiyanın axsaması haqqındakı fikrin çox işlək olması heç də 
təsadüfi deyil) malik deyil. Lakin ritorik mənada analogiya ünvan­
landığı şəxs (və ya şəxslər) üçün nümunəvi və əyani olduğundan 
nəticədə natiqə inandırma məqsədinə çatmaqda kömək edə bilər.
Qeyd edək ki, çox zaman real çıxış zamanı əsas hissənin 
qurulmasının göstərilən üsulları bir-biri ilə uzlaşır və bu, şərhin 
yeknəsəqliyindən, şablonluğundan qaçmağa imkan verən çox 
müsbət xüsusiyyətdir.
Sonda bir daha qeyd etməliyik ki, öz çıxışının quruluşuna lazı­
mi diqqət yetirən natiq auditoriyanın marağından və hörmətindən 
məhrum olmaq kimi təhlükəli qüsurlardan yan keçə bilər.
Bu səhvlərə quruluş boşluğu, amorfluq- mülahizənin qurulma­
sında dəqiqliyin olmaması; şərhin sıçrayışşəkilli səciyyəsi- nizam- 
lılığın olmaması; kompozisiyanın ayn-ayn hissələrinin çox uza­
dılmış, yaxud qısaldılıb korlanmış olması, nitqin vaxt büdcəsindən 
səmərəli istifadə etməyi bacarmamaq; mətnin qəlib və buna görə 
də dinləyicilər üçün maraqsız şəkildə qurulması və s. aiddir.
Əksinə, çıxışın komponentlərinin ölçülü-biçili və dəfələrlə 
yoxlanılmış ardıcıllığı, onların hər bir hissəsinin özünəməxsus 
məzmun dolğunluğu nitqin ünvanlandığı şəxsin (yaxud şəxslərin) 
həm şüuruna, həm də təhtəlşüuruna müsbət təsir göstərərək, materi­
alın sistemli şəkildə mənimsənilməsinə kömək edərək dinləyicinin 
qəlbindəki estetik duyğulan oyadır.
193

---

5.3. Çıxışın nitq tərəfi