Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Giriş və yekunların müxtəlif növləri 
Ritorik ənənələrdə öz 
məna və quruluş xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən girişlərin iki 
növü aydın şəkildə qarşılaşdınlır: bilavasitə(birbaşa) və bilvasitə 
(dolayısı ilə).
Birbaşa (bilavasitə) giriş (işarə edilmə - sinonimlər - sadə, təbii, 
bilavasitə giriş) nitqin elə başlanğıcına deyilir ki, bu zaman danışan 
praktik olaraq nitqə başlayan kimi dinləyiciləri mülahizənin möv­
zusu ilə tanış edir və onun məntiqi aydınlaşdınlmasına başlayır. Ho- 
ratsinin sözləri ilə desək, bu, «şeylərin tən ortasına» daxil olmaqdır.
Bilvasitə (dolayısı ilə) giriş (süni, vasitəli) nitqin elə hissəsinə 
deyilir ki, orada natiq incəliklə və dərinliklərə nüfuz edərək, onla­
rın qəlblərinin «könüllü əsir düşmələrini» həyata keçirərək, audi­
toriyanı mövzunu qavramağa hazırlayır.
Quruluş baxımından bu, dolayısı ilə nitqin girişindən əvvəl 
gələn 
təşəbbüs
kimi ünsüründə həyata keçirilir.
A.F.Koninin tanınmış «Mühazirəçilərə məsləhətlər» əsərindən 
çox məşhur illüstrasiyalara əsaslanan paralel nümunələri nəzərdən 
keçirək. Birinci halda mühazirəçi öz çıxışını çox məqsədyönlü, au­
188

---

ditoriyaya hesablanmış, əvvəlcədən işgüzar və mütəşəkkəil şəkildə 
başlayır:
“Bu gün biz sizinlə fizikanın əsas qanunlarından biri - ümum- 
dünya cazibə qanunu haqqında danışacağıq. Qanunun mahiyyəti 
istənilən əşyanın cazibəsinin onun çəkisindən və onlar arasındakı 
məsafədən asılılığının müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir...”
İkinci halda mühazirənin giriş ifadələri daha maraqlı və əylən­
cəli səslənir:
1642-ci ilin yeni il gecəsində İngiltərədə, orta gəlirli fermerin 
ailəsində bir çaxnaşma var idi. Dünyaya bir oğlan gəlmişdi, həm 
də elə balaca idi ki, onu böyük pivə bokalında çimizdirmək müm­
kün idi.
Sonra o oğlanın həyatı və təhsili, tələbəlik illəri, kral elmi 
cəmiyyətinə üzv seçilməsi haqqında bir neçə söz və nəhayət, 
şəxsən ser İsaak Nyutonun adı çəkilir.
Bundan sonra onun kəşf etdiyi ümumdünya cazibə qanununun 
mahiyyətinin şərhinə başlamaq olar. Bu təsvirlərdən birincisində 
mövzunu əvvəlcədən nümayiş etdirən bilavasitə giriş üsulundan, 
ikincidə isə - bilvasitə, süjetli başlanğıc üsulundan istifadə olun­
masını görmək çətin deyil.
Əlavə olaraq, az istifadə olunan, nitqin 
gözlənilm əz g iriş
ad­
landırılan kəskin, qüvvətli, «partlayış təsiri oyadan» başlanğı­
cı haqda danışmaq olar. Belə giriş hansısa fövqəladə vəziyyətlə 
əlaqədar ola bilər. Bu mənada, Siseronun Katalina əleyhinə nitqi­
nin başlanğıcı klassik nümunə ola bilər -y əq in ki, ikincini, heç ol­
mazsa, ürəyində, özündən asılı olmadan titrədən birbaşa, tələbkar 
və qəzəbli müraciət nəzərdə tutulur.
Girişlərin əsas növlərinin fərqləndirilməsi zamanı yekunların 
iki əsas növünü ayırmaq (əsas hissənin məzmununa münasibətdə, 
dinləyiciyə emosional təsirin dərinliyinə və quruluşunun mürək­
kəbliyinə görə yenilik səviyyəsindən asılı olaraq) lazımdır.
Birbaşa yekun - nitqin belə bitirilməsi bilavasitə çıxışın qalan 
müddəalarından irəli gəlir; əksinə, bilvasitə isə nitqin elə yekunlaş- 
dınlm asıdır ki, bu zaman sonluq, çıxışın əsas hissəsindən ən az ası­
lılığa və müəyyən yenilik effektinə malikdir, həm də dinləyicilərin
189

---

söhbətin mövzusuna maraqlı münasibətini möhkəmləndirmək 
üçün istifadə olunur.
Bu, ikinci növün quruluşunda öz yekunundan başqa az və ya 
çox müfəssəl sonluğun mövcudluğu nəticəsində mümkün olur.