Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

partlayışı» şəraitində bu prinsipin əhəmiyyəti daha da artır.
Oxu növləri
aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə təsnif edilir:
a) mənbənin həcmini əhatə etmək dərəcəsinə (tamamilə, 
bütünlükdə və seçmə);
178

---

b) materialın mənimsənilməsinin dərinliyinə görə (oxu- 
nəzərdən keçirmə, tanış olma və öyrənmə (analitik, dərindən)).
«Materiala daxilolma»nın dərinliyinə görə oxunun m üxtəlif 
strategiyalarının xüsusiyyətlərini yığcam şəkildə xarakterizə edək.
Oxu
- 
nazardan keçirma
həmişə seçmə olur, bu, bir növ, kitaba 
sürətli «diaqnoz qoyulması»dır. Bu halda, ilk növbədə, aşağıdakı­
lara daha çox diqqət yetirilir:
• nəşrin cildi və titul vərəqinə;
• annotasiyaya. Burada yığcam şəkildə kitabın müəllifi, kitab­
da işaqlandınlan əsas məsələlər, nəşrin xüsusiyyətləri və onun ün­
vanlandığı oxucular haqqında məlumat verilir;
• əsərin quruluşu haqqında həmin anda məlumat əldə etməyə 
imkan verən başlıqlara;
« əsərin yazılma vaxtı və onun yaranma tarixi haqqında üm u­
mi məlumat verə bilən ön söz və son sözlərə, m üəllif haqqında 
bioqrafık məlumatlara, kitab haqqında m üxtəlif rəylərə, əsərin bu 
gün üçün əhəmiyyəti haqqında məlumatlara;
• informasiyanı əyani və kompakt şəkildə təqdim edən qra­
fik və illüstrativ materiala (bu mənada ilk növbədə kitablardakı 
şəkilləri cızma-qara edən uşaqların davranışı psixoloji baxımdan 
qanunauyğundur);
• abzasların böyüklüyünə. Bu meyar mütləq deyil, lakin eyni 
zamanda kifayət qədər nümayişetdirici ola bilər. Belə hesab edilir ki, 
kiçik abzaslar mətnin çox sayda müxtəlif ideyalarla zənginliyindən, 
böyük abzaslar isə mənbədəki dəlillərin əhəmiyyətli dərəcədə geniş 
və əsaslandırılmış olmasından xəbər verir;
• əhatə olunan materialın həcmi haqqında təsəvvür yarada 
bilən ad və mövzu (anlayış) göstəricilərinin mövcudluğuna.
Belə nəzərdən keçirmə nəticəsində nəşrdən istifadənin zəruri­
liyi və ayn-ayn hissələrlə işin sonrakı strategiyası haqqında ilkin 
nəticə çıxarılır.
Tanışlıq oxusu prosesində informasiyanın «fikir tutumunun 
ölçülməsi» həyata keçirilir (onun baş və ikinci dərəcəli, təzə, ya­
xud artıq məlum, həqiqi, yaxud mübahisəli, şübhəli, həqiqətə az 
uyğun olan növlərə ayrılması).
179

---

İnform asiyanın m əna dəyərinin m üəyyənləşdirilm əsi zam anı
aşağıdakılar xarici yolgöstərən olur.
• struktur əlamətlər (mətndə yerləşmə: əsərin çox zaman yeni 
bir məlumatın yerləşdirildiyi başlanğıcı və sonu, yaxud onun bir 
hissəsi, ayrıca bir ifadə - rema);
• dil əlamətləri 
{deməli, şərh olunandan göründüyü kim i
tipli 
sözlərin və ifadələrin; sifətin çoxaltma dərəcəsinin- ən qocaman, 
daha məşhur, daha parlaq; modal sözlərin- yalnız, təkcə, məhz və 
s. istifadəsi);
• qrafik əlamətlər (şriftin tündlüyünün dəyişdirilməsi, əlyazma 
(kursiv) hərflərlə yığılma, altından xətt çəkilmə, rəngli çap və s.)
Tanışlıq oxusunun nəticələri kitabın arasına xüsusi kağızlar 
qoymaqla, yaxud, əgər natiqin şəxsi kitabxanasında olan kitabdan 
istifadə edilirsə, mətnin qrafik işarələnməsi və onun kənarlarındakı 
qeydlərdən (marginallar) istifadə ilə göstərilə bilər. Bu zaman ri­
yazi, bəndlərə görə, fərqli quruluşlu xətlər və s. qəbilli m üxtəlif 
rəmzlərdən istifadə oluna bilər.
Öyrənmə oxusunun (mətnin son dərəcə diqqətli işlənməsi, öy­
rənilməsi) gedişi zamanı, adətən, qeydlər aparılır. Onlar çıxarışlara 
əsaslana, yaxud oxucu tərəfindən müstəqil şəkildə formalaşdırıla 
bilər, plan, tezis, və ya konspekt formasında ola bilər (konspekt- 
ləşdirmə zamanı mənbənin əsas müddəaları ayn-ayn dəlillər və 
nümunələrlə müşayiət olunur).
Qeydlərin mümkün yerləşdirmə sistemlərindən ən az səmərə­
lisi bütünlükdə dəftərə yazma, ən çox səmərəlisi isə kartoçkalara 
yazma (bir növ, səpələnmiş konspekt) hesab edilir.
Kartoçkalara yazmanın rahatlığı, hər şeydən əvvəl, materialın 
sürətlə komplektləşdirilməsinə və köçürmənin yapışdırma ilə əvəz 
olunmasına imkan verməsindən irəli gəlir. D. İ. Mendeleyev özünün 
məşhur dövri qanununu yalnız kimyəvi elementlərin xüsusiyyətləri 
yazılmış aynl-ayn kartoçkalan bütün günü m üxtəlif şəkildə sistem­
ləşdirərək, bir növ özünəməxsus «pasyans» düzdükdən sonra kəşf 
etmişdi (bu, daha çox zəruri məlumatın dinamik şəkildə mövcudlu­
ğundan irəli gəlirdi). Aşağıdakı 
tələbləri
əməl edildikdə bu qeydlər 
sisteminin üstünlükləri daha aşkar görünür:
180

---

• kartoçkanın məzmununun vahid bir məsələni, müəyyən alt 
mövzunu, yaxud kiçik mövzunu izah etməsini nəzarətdə saxlamaq;
• qeyd edilən müddəalann müəlliflərini, onların ədəbiyyatdan 
sitat (məhz, konkret olaraq hansı ədəbiyyatdan), yaxud oxucunun 
şəxsi şərhləri olduğunu dəqiq göstərmək;
• qeydi kartoçkanın yalnız bir tərəfində aparmaq. Oxunmuş­
lar üzrə düşünülmüş şəkildə qeydlər apanlması və bu qeydlərin 
sistemləşdirilməsi natiqə nəinki aynca bir çıxışa hazırlaşmağa, 
həm də tədricən, onu maraqlandıran mövzu üzrə özünün təkrarsız 
və sonralar dəfələrlə müraciət edəcəyi işçi arxivini (artıq işlənilmiş, 
yığcam və şəxsi təfəkkürünün süzgəcindən keçmiş xəzinəsini) ya­
ratmaq imkanı verəcək ki, bu arxivi şəxsi mülahizələrinə əsasən 
nizama salmaq və xüsusi ayıncı kartoçkalar qoymaqla qutulara, ya 
da mövzu zərfləri ilə aynca qovluqlara yığmaq mümkündür.
Natiqlik, yaxud bədii söz ənənəsində mətn üzərində işin bütün 
sonrakı mərhələlərinin uğurlu alınmasında 
yaranış
mərhələsinin 
müəyyənedici əhəmiyyəti dəfələrlə qeyd edilmişdir. Hələ Katon 
«İşi öyrən, sözlər gələcək» lakonik məsəlini özünün «ritorik kre­
dosu», şüan kimi irəli sürmüşdü.
Siseron düşüncənin yüksək idealına yönəlmiş aşağıdakı mak- 
simalist fikri irəli sürürdü: «Nitq yalnız onun mövzusunu tam 
bilmə əsasında çiçəklənməli və genişlənməlidir».
5. 2. Çıxışın kompozisiyası. M aterialın 
yerləşdirilm əsi m ərhələsində rito rik fəaliyyət