Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Natiq obrazı şəxsiyyətin keyfiyyətlər sistemi kimi
Səmərəli, təsirli nitq üçün natiqin hansı şəxsi keyfiyyətləri və 
nitq davranışı xüsusilə əhəmiyyətlidir? Danışanın şəxsiyyəti haq­
qında Aristotel yazırdı: “
D anışana etibar oyadan üç səbəb var,
çünki bizim sübutsuz inandığım ız m əhz bu qədər şeydir, bunlar
dərrakə, yaxşı adam lıq və xoş əhval-ruhiyyədir. Əgər dinləyicilərə
elə gəlirsə ki, natiq bütün bu keyfiyyətlərə malikdir, onlar m ütləq
ona inam hiss edirlər. ”
Plutarx iki natiqi - Demosfen və Fokionu müqayisə edərək de­
yirdi: «
özünə inam aşılam ış insanın tək bir sözü, bir dəfə başını
165

---

tərpətm əsi digər geniş dəlillərin ham ısından daha əhəm iyyətlidir
». 
O, Demosfeni dahi natiqlər, Fokionu isə mahir natiqlər sırasına aid 
edirdi. Çünki Fokion dinləyicilərə təkcə nitqlərinin qüvvəsi ilə 
yox, həm də qüsursuz həyatı ilə təsir edirdi.
Roma ritoru Kvintilianın natiqin şəxsiyyətinə verdiyi tələblər 
aforizm-məsləhətdə ümumiləşdirilmişdir: 
yaxşı natiq olm aq istə­
yirsənsə, əvvəlcə yaxşı insan ol.
Siseron natiqin xarici görkəmi haqqında tövsiyyələr verirdi: 
natiqin xarici görkəmi dinləyicilər üçün xoş olmalıdır. Natiq öz ba­
xı şlannı idarə etməlidir, çünki insanın sifəti onun ruhunun əksi dir­
sə, gözlər onun ifadəsidir. Qamət düz, natiq sakit olmalıdır, nadir 
hallarda gəzişmək olar, lakin son dərəcə sərbəstlik yaramaz, artıq 
hərəkətlərə yol verilməməli, əllər yellədilməməlidir.
Siseron səslə bağlı yazırdı:
H ərflər ayrı-ayrı deyildikdə və xüsusilə incə şəkildə qabar-
dıldıqda xoşum a gəlmir, həm çinin onların tələffüzü əhəm iyyətsiz
şəkildə pozulduqda da xoşum a gəlm ir; sözlər zəif, ölən səslə
deyildikdə xoşum a gəlmir, həm çinin onlar səs-küylə, sanki ağır
təngnəfəsliklə deyildikdə də xoşum a gəlmir.
Səs sadə və təbii, rəvan və yumşaq səslənməlidir. Səsin bu 
keyfiyyətləri xüsusi çalışmalar vasitəsilə əldə edilir.
Natiqin mükəmməlliyə səy göstərərək, öz dilində danışması, 
özünə məxsus nitq üslubu axtarması, söyləyəcəyi nitqin ritmini 
müəyyənləşdirməsi çox mühümdür. Siseron göstərirdi ki, nitq çay 
kimi arasıkəsilmədən söylənməlidir. 
«Sözlərdə m üəyyən bir m ate­
ria l varsa, ritm də onun bəzəyi var».
Qeyd etmək lazımdır ki, Qədim Yunamstanda da, qədim Ro­
mada da natiqlik sənəti təkcə obrazlı nitqi yox, həm də ondan alı­
nan estetik həzzi özündə birləşdirirdi, musiqi, nəğmə, bədii oxu 
dinləyicilərə həzz verdiyi kimi, gözəl nitq də dinləyicilərin zövqü­
nü oxşamalı idi.
Dinləyicilər qarşısında söylənilən nitqin kompozisiyası və ona 
hazırlığın planı göstərir ki, şifahi çıxışa da yazılı mətnin hazırlan­
ması ilə başlamaq lazımdır. Belə ki, «
qələm gözəl nitqin ən yaxşı
ustadıdır
».
166

---

Natiqin ümumi inkişafı, dünyagörüşü və erudisiyasının artırıl­
ması məqsədilə Siseron bədii əsərlərdən, poetik mətnlərdən müm­
kün qədər çox parçalar əzbərləməyi, tarixi öyrənməyi məsləhət 
görürdü.
Siseronun fikrincə, sözlərdən istifadə etmək bacarığı və şablon 
olmayan parlaq ifadələrdən ibarət böyük söz ehtiyatı gözəl nitq 
üçün zəmin və təməl hazırlayır.
Bəs bu təməl üçün sözlər- kərpiclər necə seçilməlidir?
Siseron məsləhət görürdü:
1. Ümumişlək sözlər arasında çox işlədilmiş və insanlan bez­
dirmiş olanlardan( deməli, yəni və s .,) qaçmaq, seçilmiş və parlaq 
ifadələrdən istifadə etmək;
2. Qədim, yaxud yeni sözlər (neologizmlər) arasından canlı 
müasir dil üçün qəbul edilən olanlan seçmək;
3. Metaforanın seçimi zamanı onun yerində işlənməsini nə­
zərə almaq lazımdır.
M üasir ritorika natiqin şəxsiyyətinin nitqin səmərəliliyinə 
kömək edən konkret xüsusiyyətlərini göstərir: cazibədarlıq, məla­
hət, artistizm, inam, səmimiyyət, maraqlılıq, həvəslilik. Sevimli 
natiq - təbii, olduğu kimi görünən natiqdir.
Biz nitqi yox, danışan insanı dinləyirik. Klassik ritorika bil­
dirir ki,