Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Nitq situasiyası və nitq fəaliyyəti 
Nitq ünsiyyəti müəyyən 
şəraitdə, müəyyən şəxslərlə və müəyyən məqsədlə baş verir. Nitq 
ünsiyyətinin bu ünsürlərinin birliyi 
nitq situasiyası
adlanır.
Nitq situasiyasının quruluşunu vaxtilə Aristotel özünün «Ri­
torika» əsərində təsvir etmişdir: 
N itq üç ünsürdən təşkil olunur.
N atiqin özündən, haqqında danışdığı m övzudan və m üraciət etdiyi
şəxsdən; hər şeyin son m əqsədi m əhz odur (dinləyicini nəzərdə tu­
turam).
Aristotelin fikrincə, məhz nitq vəziyyəti ritorik nitqin üç növü­
nü müəyyən edir: məşvərətçi, məhkəmə və epideytik (təntənəli). 
Həmçinin, öz növbəsində, dinləyicilərin də (nitqin ünvanlandığı 
şəxslərin) üç əsas tipi müəyyənləşdirilir: epideytik nitqdə sadə 
dinləyicilərdir - onların vəzifəsi sadəcə «tərifləmək», yaxud «pis­
161

---

ləmək»dir, məhkəmə nitqləri üçün hakim, məhkəmə üzvü- onların 
vəzifəsi «günahlandırmaq, yaxud bəraət qazandırmaq», məşvərətçi 
(siyasi) nitqlər üçün siyasətçi - dövlət qulluqçusu -onların işi qə­
bul, yaxud rədd etmək, dövlətin, yaxud vətəndaşların mənafeyi na­
minə hansı qərarı qəbul, yaxud rədd etmək barədə «məsləhət ver­
m ə d d ir.
Nitq fəaliyyətinin növləri çox zaman danışanın nitq məqsəd­
lərinə görə fərqlənir: informasiya, məlumat, inandırma, yönəltmə, 
qiymətləndirmə (tərif, yaxud danlama). Nitq fəaliyyəti - danışanın 
müəyyən nəticə əldə etməkdən ötrü əsas nitq davranışı vahididir.
Nitq vəziyyətinin (onun quruluş ünsürlərinin: kiminlə danışı­
rıq, harada danışırıq və nə məqsədlə danışırıq) düzgün dərk edil­
məsi və bununla bağlı olaraq nitqi, mülahizəni müvafiq şəklə sal­
maq - «ritorik bilik və bacarıqların mahiyyəti, yəni ritorikada ən 
başlıca olan məhz budur» (A. K. Mixalskaya).
Nitq vəziyyətini qiymətləndirmək və təhlil etmək bacarığı baş­
qa bacarıqların formalaşdırılması, yəni nitqin məzmununu kəşf et­
mək, kəşf etdiklərini müəyyən sxemə (nitqin, yaxud diskursun nö­
vünə əsasən) yerləşdirmək, məzmunu sözlərlə düzgün ifadə etmək 
üçün əhəmiyyətlidir.
Nitqin (diskursun) növləri, yuxanda qeyd edildiyi kimi, danı­
şanın nitq məqsədinə uyğun olaraq fərqləndirilir. Onlann mövzu­
su, izah üsulu, dil xüsusiyyətləri bundan asılıdır.
Məsələn, «Göstərilən faktlar bizim cəmiyyətimizdə yeni siyasi 
qüvvələrin yaranmasım göstərin) - siyasətçi belə deyə bilər.
«Faktlar inkaredilməz şəkildə göstərir ki, mənim müdafiə etdi­
yim şəxs günahsızdıo)- vəkil belə deyə bilər.
«Faktlar inadkardır: biz nə qədər başqa şəkildə düşünmək 
istəsək də, bu tarixi dönəmin öyrənilməsində yeni yanaşmanın 
zəruriliyini qəbul etmək lazım gəlio>- alim mühazirə, yaxud məru­
zə zamanı öz fikrini belə bildirir.
Gördüyümüz kimi, kütlə qarşısındakı nitqin növü nitq vəziy­
yətindən - nitq ünsiyyətinin baş verdiyi şəraitdən asılıdır.