Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

«Təqlid etm ək üçün ən yaxşı nümunə sizin özünüzsünüz».
Psixoloqlar müəyyən etmişlər ki, natiqin məşhurlaşmasına tə­
sir edən məsələlər bunlardır: xarici görkəm (ümumi görünüş, ge­
yim, davranış tərzi); qadınlarda xüsusilə nəzərə çarpan xanımlıq, 
zərif nitq və incə davranış, kişilərdə mərdanə davranış, qətiyyət; 
hər ikisində səlislik, emosionallıq və ekspressivlik.
Cəlbedicilik, məlahətlilik keyfiyyəti artistliklə - dinləyicilərlə 
tamaşa formasında ünsiyyət qurmaq bacarığı ilə sıx bağlıdır. Lakin 
bu tamaşada natiq öz rolunu oynamalıdır. Və əgər natiqin emosi­
yaları, artistizmi səmimidir və çıxışının yaxşı nəticə ilə tamamlan­
masına yönəldilmişdirsə, bunlar dinləyiciyə çatır və onlann cavab 
reaksiyası da analoji olur.
Danışanın şəxsi keyfiyyətləri, xeyirxahlıq və səmimiyyəti 
dinləyicilər tərəfindən həmin an müsbət qiymətləndirilir və bu,
167

---

natiqin nitqinin təsirliliyini artırır. Lakin bu keyfiyyətlər natiqin 
mövzuya bələdliyi və bu sahədə mütəxəssis olması ilə möhkəm- 
ləndirildməlidir: mülahizələr isbat edilən olmalı, tezislər faktlar və 
nümunələrlə təsdiq edilməli, nəticələr əsaslandırılmalıdır və s.
Natiqin nitqin mövzusuna çox maraq göstərməsi və obyek­
tivliyi mübahisəli məsələlərin müzakirə edilməsi zamanı çıxışın 
uğurlu alınmasının əsas şərtlərindən biridir.
Sonda ümumi ritorikanın natiqin nitq davranışına aid müddəa­
larını ümumiləşdirək:
1. Ritorika məsləhət verir: «Dinləyiciyə hörmət etmək lazımdır»;
2. Ritorika tövsiyə edir: «Sizi maraqlandırmayan məsələ haq­
qında danışmayın»;
3. Ritorika ümumiləşdirir: «İnam, mehribanlıq, səmimiyyət, 
obyektivlik, maraq keçici “xəstəlikdir” : onlar dinləyiciyə ötürülün).
168

---

V FƏSİL
NİTQ FƏALİYYƏTİ
1. Y aranış m ərhələsində rito rik fəaliyyət
Yaranış
zamanı fəaliyyətin iki mərhələsi olur:
1. analitik-konseptual mərhələ - bu mərhələdə çıxışın strateji 
ideyası yetişməyə başlayır;
2. komplektləşdirici - işlənilmə mərhələsi - bu mərhələdə 
konkret materialın seçilməsi işi aparılır.
Çıxış üzərində işin başlanğıc mərhələlərinin inkişafı gedişini 
göstərmək üçün natiqlik ustalığına aid kitablarda müəyyən cədvəl 
nümayiş etdirilir.
Məlum olduğu kimi, hətta çıxışa hazırlığın lap başlanğıcında, 
mövzu seçildiyi zaman o, natiq üçün «tabula rasa» («ağ lövhə») 
olmur; natiq nitqin mövzusu haqqında mütləq hansısa, çox zaman 
tam dərk edilməmiş olsa da, heç olmazsa, müəyyən və təsadüfi 
anlayışlara malik olur.
Yaranışın
analitik - konseptual mərhələsində bu yayğın an­
layışların nizama salınması və nitqin ideyasının saflaşdınlması 
baş verir. Sonra çatışmayan materialın qeyd olunan istiqamətlər 
üzrə seçilməsi təşkil edilir və yeni əldə edilmiş, nəinki çıxışın 
reqlamentinə uyğunlaşmayan, hətta onun həcmindən artıq olan 
məlumat, bir qayda olaraq, optimal şəkildə sistemləşdirilmiş ol­
mur. Bu vəzifə artıq 
yaranışın
çərçivəsindən kənarda həll edilərək, 
materialın yerləşdirilməsi mərhələsinin üstünlüyünü təşkil edir.
Beləliklə, nitqin məzmunu üzərində işin analitik-konseptual 
mərhələsində aşağıdakılar həyata keçirilir:
169

---

• Əgər gələcək natiqə belə bir imkan verilibsə, nitqin mövzu­
sunun seçilməsi;
• Mülahizənin əsas ideyasının müəyyənləşdirilməsi və nitqin 
məqsədinin dərk edilməsi;
• Nitqin adının formalaşdırılması;
• Onun ilkin eskiz-planının müəyyənləşdirilməsi.
Çıxışın m övzusunun və adının seçilməsi Çıxış üçün mövzu 
ya natiqə kənardan təklif edilir, ya da onun özü tərəfindən müstəqil 
olaraq seçilir. Mövzunun seçilməsi imkanına malik olduqda 
(məsələn, seminar məşğələsinə hazırlıq üçün müəllim tərəfindən 
təklif edilən məruzə və çıxışların mövzularının təhlili zamanı) aşa­
ğıdakı mühüm meyarlar rəhbər tutulmalıdır:
•