Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Dinləyicilərə nitq təsirinin növləri 
Nitqin bədii ifadə vasitələri 
auditoriyaya bilvasitə (dolayısı ilə) təsir formalarıdır, onların köməyi 
ilə qurulan mülahizələr məntiqə əsaslanan adi nitq əməliyyatları he­
sabına şübhə altına alına və mərifətlə rədd edilə bilməz.
Nitq təsirinin bilavasitə (birbaşa) və bilvasitə (dolayısı ilə) takti­
kaları müəyyən edilir. Nitq təsirinin bilavasitə taktikası açıq tipli tak­
tikadır. Danışan dinləyənlərə demək istədiyini sadə şəkildə və birba­
şa söyləyir. Bu taktika nitq təsirinin şaquli modelini nəzərdə tutur.
Danışan və dinləyən arasında belə münasibətlər mövcud ol­
duqda iyerarxiyalı strukturlaşdınlmış ünsiyyət baş verir. Həm də, 
adətən, bu iyerarxiyada daha yüksək mövqeyi danışan tutur.
Qarşılıqlı təsirin şaquli modeli şəraitində dinləyiciyə yalnız 
göstərişi dinləmək və ona müvafiq şəkildə hərəkətə başlamaq təklif 
edilir. Bu halda verilən məlumata tənqidi münasibət istisna olunur.
Bilavasitə taktikaların üstünlüyü dəqiqliyi və ardıcıllığında, 
«səmimiyyət meyarına münasibətdə konfliktsiz» olmasındadır.
Lakin nitq təsirinin bilavasitə taktikasının səmərəli olması 
üçün onun aşağıdakı tələblərə cavab verməsi zəruridir:
• M əlumat nəzərdə tutur ki, danışanın ünsiyyət məqsədi 
qəbahətli deyil (yəni məlumatda ziyan vermədən göstərilə bilər);
• Məlumat son dərəcə aydın formalaşdırılır və onun yalnız bir 
düzgün izahı mümkündür;
196

---

I
• Məlumat dəlillərlə əsaslandırılmışdır. Yaxud, heç olmasa, 
zərurət yarandıqda əsaslandırıla bilər;
• Dəlillər, əgər mövcuddursa, məntiqi səhvləri yoxdur;
• Məlumat üçün seçilmiş dil vahidləri nitq vəziyyətini dəqiq 
xülasə edir;
• Məlumat üçün seçilmiş dil vahidləri idealda birmənalıdır, 
onların ifadə etdiyi anlayışlar dəqiq müəyyən edilmiş və dərəcələrə 
ayrılmışdır.
Elə ünsiyyət vəziyyətləri mövcuddur ki, onlarda birbaşa 
nitq aktı mümkün deyil və arzuolunmazdır. Məsələn, etiket nitq 
vəziyyəti: «Dostunuz sizi axşamı onunla birlikdə keçirməyə dəvət 
edir. Dəvət edildiyiniz kompaniya sizi təmin etmir, lakin dostu­
nuz üçün əziz olan adamlardan ibarətdir. Özünüzü rədd cavabı 
verməyə məcbur olmuş kimi hiss edirsiniz. Rədd cavabınız nitqdə 
nə cür təqdim edilə bilər?»
Dolayısı ilə nitq taktikalarının qurulmasının ümumi prinsipi - 
istənilən bilvasitə nitq təsiri taktikası oxucuya böyük, yaxud kiçik 
çətinlik səviyyəsinə malik müəyyən tapmaca təklif edir - bunu ta­
pan dinləyici həm məlumatın məzmunu barədə anlayış əldə edər, 
həm də məlumatın niyə dolayısı ilə verilməsinin səbəbini anlamış 
olar.
Nitq təsirinin bilvasitə taktikası dinləyicinin şəxsi xüsusiy­
yətlərini fəaliyyətə cəlb edir, dinləyiciyə məlumatın məzmununun 
«qurulmasında» iştirak etmək imkanı yaradır, yəni nitq situasiyası­
nın üfüqi modeli qurulur.
Əgər nitq təsirinin bilavasitə (birbaşa) taktikası həmişə dəqiq 
formalaşdırılması mümkün olan düzgün qərarı (bəzən hətta onu 
nümayişkaranə şəkildə göstərmək yolu ilə) nəzərdə tutursa, do­
layısı ilə (bilvasitə) taktika dinləyicini heç də həmişə yalnız bir, 
vahid məqsədə doğru aparmır. Hər bir dinləyici bilvasitə taktikanı 
özünəməxsus tərzdə «tapa» bilər.
Nümunə kimi eyni elanın iki variantını (Azərbaycan və Dani­
marka) göstərək. Elanlar qoruq parkların girişində vurulmuşdur.
Azərbaycan variantı: « Qoruq parkın ərazisinə giriş qəti qada­
ğandır. Cərimə 1000 manat.»
197

---

Danimarka variantı: «Qoruq park. Xahiş edirik bunu nəzərə 
alasınız».
Yuxanda qeyd edildiyi kimi, nitq təsirinin bilvasitə taktikası 
nitqin bədii ifadələrindən istifadəyə əsaslanır.
5.4. N itqin obrazlılığı və emosional ifadəliliyi
Sirr deyil ki, dinləyici üçün söylənən hər yeni fikri anlamaq 
çətindir. Ona düşünmək, fikri mənimsəmək, diqqətini istiqamətlə­
ndirmək üçün vaxt vermək lazımdır. Ritorikada «forma ilə qüvvət­
ləndirmə», özünəməxsus təkrar üsullan mövcuddur.
Lakin nitqdə uzun pauzalar və fasilələr yolverilməzdir, əks 
halda onun ritmi və lazımi sürəti olmaz. Təkrarın yorucu və darıx­
dırıcı olmaması üçün təkrar olunan fikirləri nitqin m üxtəlif vəziy­
yətlərində şərh etmək, predmeti m üxtəlif tərəflərdən təsvir edərək, 
stereoobraz yaratmaq 
(məs., aparıcı hər dəfə söz verəndə "söz ve­
rilir filankəsə ” deyərsə, yeknəsəqlik yaranar. Yaxşı olar ki, "indi
isə təbrik(yaxud, salamlamaq) üçün fila n kəs dəvət olunur”, "öz
ürək sözlərini dem ək üçün söz verilir filankəsə ”, "m ikrofona y a ­
xınlaşm aq filankəsdən xahiş olunur ” və s. deyilsin)
lazımdır.
Təsvir vasitələri isə nitqi əyaniləşdirir, belə ki, təkcə anlama 
səviyyəsində yox, həm də obrazlı təsir edir, yəni görmə, eşitmə, 
iybilmə, dadbilmə, taktil üzvlər vasitəsilə informasiya verir. Təsviri 
nitq daha tez qavranılır, daha dərin emosional cavab alır, başqası­
nın dərdinə şərik çıxma hissi yaradır, «yaxşı - pis» səviyyəsində 
qiymətlə daha sıx bağlıdır və yaddaşda daha yaxşı qalır.Bu baxım­
dan tədris prosesində son dövrlər istifadə edilən elektron lövhələr, 
animasiya filmləri, interaktiv metodlar çox səmərəli nəticələr verir.