Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Əyləncəli və şəxsi (ən m əxfi) nitq.
Əyləncəli nitq adında nə­
zərdə tutulandan başqa heç bir məqsəd daşımır. O özlüyündə 
dinləyicini əyləndirməli, güldürməlidir. Söyləmək olardı ki, onun 
məqsədi sadəcə dinləyicinin diqqət və marağım saxlamaqdır, lakin 
burada əyləncəlilik - maraq məqsəd kimi nəzərdə tutulur.
Belə nitqi tez-tez qonaqlıqda, yaxud insanlar xoşagələn ün­
siyyət prosesində birgə vaxt keçirdikləri zaman eşidirik. Burada 
həm zarafat, həm ciddi fikir, həm həqiqət, həm fantaziya vardır. 
Bu nitqdə yumor, çoxlu şəxsi münasibət, ironiya, məzəli ciddiyyət, 
karikatura və şişirtmə mövcuddur.
Əyləncəli nitqin növləri kimi komik və dramatik (cəlbedici 
süjetə malik olan nəql) nitqləri göstərmək olar.
Əgər nitqin yumorlu olacağı nəzərdə tutulursa, ayn-ayn in­
sanların, yaxud insanlar qrupunun vərdişlərinə, həyat tərzinə və 
davranışına edilən zarafatyana hücumlar hazırlamaq haqqında 
düşünmək mümkündür. Bu zaman adi vəziyyətlərin, yaxud şəxsi 
keyfiyyətlərin təsviri zamanı zarafatyana şişirtmələrə yol vermək
156

---

mümkündür; dediyinizin əksi olan hərəkətlərin yumorlu nümayi­
şi yerinə düşər; susaraq, qəflətən düyünlərin açılması üsulundan 
istifadə etmək olar. Tarixi lətifələr - məşhur insanların başına 
gələn gülməli əhvalatlar da yerinə düşər.
Əgər siz komik nitqtdən isifadədən yan keçirsinizsə, bu, şəxsən 
sizə məlum olan, yaxud başınıza gələn hadisə haqqında hekayə, 
məsələn, ov, balıq ovu, elmi ekspedisiya, zavoda, kinostudiyaya 
getmə, yaxud cəlbedici hadisə, məsələn, daşqın, yanğın, dağ zir­
vəsinə qalxma, dəniz dibinə enmə zamanı baş verən fövqəladə hal­
larda kömək göstərilməsi haqqında söhbət ola bilər.
Söhbətdə mütləq təhlükə və mübarizə ilə bağlı epizod, dra- 
matiklik ünsürləri olmalıdır. Nitqdə dramatik ünsürlər konflikt, 
gözləmə, düyünlərin açılmasıdır. Belə əhvalatlan birinci şəxsin 
dilindən, indiki zamanda təqdim etmək mümkündür. Bu, hadisələ­
rin dinləyicilərin gözü qarşısında baş verməsi təsiri, yəni «iştirakçı 
olmaq effekti» yaradır.
Əyləncəli nitqin mühüm janrları masa başındakı nitq (tost), şi­
fahi məişət hekayəsi və başqalarıdır.
M asa başındakı (ziyafət) nitqin (tost) iki növü vardır. Birin­
ci növ rəsmi, xüsusilə diplomatik qəbullarda söylənən sözdür. 
Məlum təntənəlilik, çox zaman isə dostluq duyğularına köklənmiş 
belə nitqlər işgüzar və siyasi xarakter daşıyır və sosial-siyasi 
natiqlikdən nadir hallarda fərqlənir.
Tost isə başqadır - o, folklorun bir hissəsi, xalqın əsrlər boyu 
formalaşmış yaradıcılığıdır. Burada hətta bir qədər şişirtmə tərif 
və qiymətləndirmələr tamamilə yolveriləndir, fəxri, şərəfli sözlər 
yerinə düşür, lakin tostda hətta bir kəlmə belə tənqidə yol veril­
mir. Ürəkdən gələn duyğular, sağlamlıq, xeyir və hər şeydə uğur 
arzulan dəyişməz olaraq belə masaətrafı nitqlərin intonasiyasını 
müəyyənləşdirərək, onun rəmzinə çevrilmişdir.
Təcrübəli tamada belə nitqlərin ustasıdır. O həmişə nəyi, nə 
zaman və necə deyəcəyini yaxşı bilir. Onun sözü başqalan tərəfin­
dən havada tutularaq davam etdirilə bilər. Əlbəttə, onlann arasında 
çərənçilər də ola bilər ki, belələrinin ən parlaq obrazını xalq yazı­
çısı Anar “Kəlam qonaqlığı” hekayəsində məharətlə yaratmışdır.
157

---

Buradakı içki düşkünü «toy, yubiley və dəfn nitqlərini ekspromt 
olaraq söyləmək» kimi nadir istedada malik idi. Lakin ədəbli 
cəmiyyət belələrini özü üçün tamada seçməz və yəqin ki, masasına 
yaxın da buraxmaq istəməz.
Yaxşı olar ki, tostlar ciddi şəkildə hazırlansın, çünki onlar ruh­
landırmalıdır. Tost söyləyərkən epik genişlikdən çəkinin. Bəzi ta­
madalar ən yaxşı niyyətlərlə isti və zəngin toy yeməklərini soyuq, 
dadsız etməyə nail olurlar ki, qonaqlar bundan çox təəssüflənir və 
yəqin ki, uzunçunu heç bağışlamırlar.
Bir dəfə bayram naharı zamanı alman bəstəkarı Xamperdinkdən 
«iki yemək arası» nitq söyləməyi xahiş edirlər. O qalxır, ətrafdakılan 
dostcasına süzür, boğazını antlayır, əllərini bir-birinə sürtür və 
əyləşir. Qonaqlardan biri söyləyir ki, bu, indiyə kimi onun eşitdiyi 
ən yaxşı nitq idi.
Əgər şən bir fikir söyləməyi bacarırsınızsa da, məclisdə heç 
bir vəchlə uzun danışmayın.
Komik pafosun əsas formaları yumor və satiradır.Gülüş insan 
həyatımn aynimaz ünsürüdür və onun m üxtəlif təzahürləri möv­
cuddur. Gülüş insanın təfəkkür və davranışının (həm də birinci 
növbədə nitqinin) bir forması, həyat eşqinin, ruhən şənliyin, həyat 
gücü və enerjinin ifadəsi olaraq, həm də xeyirxah ünsiyyətin mü­
hüm hissəsidir.
Gülüş həmçinin insanların onları əhatə edənlərlə razılaşma- 
ması, nəyə isə gülməkdir, bir sıra əksliklərin bilavasitə-emosional 
dərk edilməsidir. Gülüşün mənbəyi komik (qədim yunan sözü ko- 
mos - kənd bayramı) olandır və bu komik olanın növlərini - yu­
mor və satiranı nəzərdən keçirək.
Yumor
- hadisənin xarici komik izahını daxili ciddiyyətlə uz­
laşdırır. Fantaziyanın dialektikası əhəmiyyətsiz olanın arxasında 
yüksəyi, ağılsızlıqda- müdrikliyi, qəribə inadcıllıqda - əşyaların 
həqiqi təbiətini, gülməlidə- kədərlini, Mirzə Cəlilin təbirincə: 
«dünyaya görünən gülüşün içərisindən ... görünməyən göz yaş­
larını» açır.
Yumor və satira insanların ictimai həyatına münasibətlərinə 
görə fərqlənir. Əgər insanın, yaxud insanlar qrupunun əsassız, onla-
158

---

nıı həqiqi dəyərinə aşkar şəkildə uyğun olmayan iddialan təhlükəli 
deyilsə və başqalan üçün ziyansızdırsa, kənardan baxarkən bu yal- 
nışlıqlar yalnız təbəssüm, şən gülüş doğurursa və məhz bu mənada, 
bu məqsədlə bədii cəhətdən mənimsənilirsə, yumoristik vəziyyət 
yaradılır.
Satira
isə şəxslərin, yaxud bütün bir ictimai qrupun baş tut­
mayan iddialan başqa insanlar üçün təhlükəlidirsə, cəmiyyətin 
maraqlanna ziddirsə, onlar bədii cəhətdən aşkarlanır və amansız­
casına həqiqi mənada ələ salınır. Satiraya gülüş predmeti haqqında 
mülahizələrin banşmazlığı, aşkar təmayüllülük xasdır.
Satiranın yüksək səviyyədə təzahürü - sarkazm üçün estetik 
obyektin mənfi çalarlannın olmasıdır, çünki komik növün bu ça­
lan inandıncı və fəaliyyətə çağıran nitqdə əksər hallarda əyləncəli 
nitqdən daha çox istifadə olunur.
Satira oz obyektini «modelləşdirin) və yüksək dərəcədə şərti 
obraz yaradır, bu isə şişirtmələr, hiperbolalaşmalar, qrotesk hesa­
bına əldə edilir. Satiranın «ən mühüm vəzifəsi» alçaqlıq, axmaqlıq 
və eybəcərlik tərəfindən təhqir edilmiş ən yüksək həyati dəyərlər 
(xeyir, həqiqət, gözəllik) haqqındakı xatirələri oyatmaq və canlan­
dırmaqdır.
Bütünlükdə satira və yumorun sahəsi genişdir, yumor və satira 
arasındakı keçid sahəsi də kifayət qədər əhəmiyyətlidir.
İstehza
(ironiya) - (yunan sözü olan eironeia- özünü yalandan 
oxşatma) komik olanın aralıq effekti kimi ya satirik, ya da komik 
istiqamətə malik ola bilər.
Sadə istehza məcazın növlərindən biridir. Bu zaman əşya, 
yaxud onun hansısa xassəsi əşyanın həqiqi əhəmiyyətinin ko­
mik xarakterizə olunması məqsədilə, mənasının tam əksinə olan 
söz, yaxud sözlərlə ifadə olunur. İstehzanın klassik formasına 
aid nümunə gətirək: «Fəhlə babasan, buğdanı ver, dan yeyərsən, 
Su olmasa, qışda əridib qan yeyərsən...» (M.Ə.Sabirin əkinçiyə 
müraciəti).
Alman tənqidçisi, mədəniyyətşünas, filosof F. Şlegel isteh­
za haqqında danışarkən söyləyirdi: «onda hər şey zarafat və hər 
şey ciddi, hər şey səmimi - qəlbdən aşkar və hər şey çox dərində
159

---

gizlədilmiş olmalıdın). İnsanın dünyaya istehzalı baxışı onu və 
onun nitqini doqmatik təfəkkürdən, birtərəflilikdən, qəlibləşmiş 
fikirlərdən xilas edir.
İstehzada gülüş, hadisəyə mənfi (istehzalı) münasibət ciddiyyət 
maskası altında, yumorda isə ciddiyyət gülməli maska altında 
gizlənir və adətən, müsbət (gülən) münasibət nümayiş etdirilir.
Əyləncəli nitqin yaradılmasının apancı prinsipləri: