Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------231------------------------------------ EKSPERT SİSTEMLƏRİNİN QURULMASI TEXNOLOGİYASI Artıq qeyd edildiyi kimi, ekspert sistemlər - konkret sahənin mütəxəssislərinin biliklərinin məcmusu əsasında yaradılan və nisbətən az təcrübəli istifadəçilər üçün nəzərdə tutulan mürəkkəb proqramlar toplusudur. Ekspert sistemlərinin əsas üstünlüyü bilik və məlumatların yığılması və uzun müddət saxlanmasıdır. İnsandan fərqli olaraq ekspert sistemləri istənilən informasiyaya obyektiv yanaşırlar ki, bu da aparılan təcrübənin keyfiyyətini artırır. Böyük həcmli biliklərin emalını tələb edən məsələlərin həllində səhvlərin başvermə ehtimalı çox aşağıdır. Ekspert sistemləri biliklər bazasından, çıxarış altsistemindən (məsələlərin həll olunması üçün istifadə olunan qaydalar məcmusudur), izahat altsistemindən, biliklərin mənimsənilməsi altsistemindən və dialoq prosessorundan ibarətdir. Çıxarış altsistemini yaradarkən süni intellekt məsələlərinin həlli metodlarından da istifadə olunur. Ümumilikdə ekspert sistemlərinin işləmə prosesini belə təsvir etmək olar: lazımi informasiyanı almağı arzulayan istifadəçi ekspert sisteminə istifadəçi intefeysi vasitəsilə sorğu göndərir; həlledici, biliklər bazasından istifadə edərək müvafiq tövsiyəni hazırlayır və izahat . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------232------------------------------------ altsisteminin köməyi ilə öz fikirlərinin gedişini istifadəçiyə çatdırır. Ekspert sistemlərinin yaradılmasında bir çox əngəllər meydana çıxır. Bu, ilk öncə onunla bağlıdır ki, sifarişçi hazırlanan sistemə öz tələblərini həmişə dəqiq olaraq ifadə edə bilmir. Bundan əlavə, psixoloji bir çətinlik də var ki, bu da mütəxəssislərin sistemin məlumat bazalarını yaradarkən maşının onları “əvəz” etməsindən qorxaraq öz biliklərini maşına bilərəkdən az ötürürlər. Lakin bu qorxunun heç bir əsası yoxdur, çünki ekspert sistemləri öyrənmək qabiliyyətinə malik deyillər, onların ağlı və intuisiyası yoxdur. Hal-hazırda isə yuxarıda bəhs etdiyimizə, yəni ekspert sistemlərinin özü-özünə öyrənmə qabiliyyətini kəşf etmək üçün təcrübələr və işlər aparılır. Bununla belə, ekspert sistemləri hələ də bir-çox sahələrdə və ekspert işləməyən sahələrdə tətbiq olunmur. Ümumiyyətlə ekspert sistemlərinin hazırlanması sahəsində terminologiya öz şəklini tez-tez dəyişir, lakin buna baxmayaraq biz əsas terminləri nəzərdən keçirək. İstifadəçi – predmet sahəsinin mütəxəssisidir. Yaradılan ekspert sistemi onun üçün nəzərdə tutulub. Adətən onun ixtisas səviyyəsi o qədər də yüksək olmur və o ekspert sistemlərinin köməyinə ehtiyac duyur. Biliklər üzrə mühəndis – ekspert və biliklər bazası arasında aralıq bufer kimi çıxış edən süni intellekt sahəsi üzrə mütəxəssis. Sinonimlər: koqnitoloq, mühəndis- interpretator, analitik. İstifadəçi interfeysi – informasiyanın daxil edilməsi və nəticənin alınması mərhələsində ekspert . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------233------------------------------------ sistemləri ilə istifadəçilər arasında dialoqu yaradan proqram kompleksi. Biliklər bazası – ekspert sistemlərin əsas komponenti olub, onun “intellektual bacarığını” təşkil edir. Ekspert sistemlərin digər komponentlərindən fərqli olaraq biliklər bazası sistemin “dəyişilən” hissəsidir. Bu, məsləhətlərarası (bəzi sistemlərdə elə məsləhət zamanı) təcrübə mübadiləsi və biliklər mühəndisinin istifadəsi zamanı dola və modifikasiya oluna bilər. Ekspert sistemlərinə biliklərin təqdim olunmasının bir neçə üsulu var, lakin onların hamısının ortaq cəhəti biliklərin simvol formasında (biliklərin təqdim olunmasının elementar komponentləri mətn, siyahı və digər simvol strukturlarıdır ) təqdim olunmasıdır. Bununla da ekspert sistemlərində mühakimələr prosesi ardıcıl simvol dəyişmələri kimi təqdim olunan mühakimələrin simvol təbiəti prinsipi ilə həyata keçir. Həlledici – biliklər bazasında olan biliklər əsasında ekspertin fikirlərinin gedişini modelləşdirən proqramlar. Sinonimlər: deduktiv maşın, çıxarış maşını, məntiqi nəticəçıxarma bloku. İzahat altsistemi – istifadəçiyə: “Bu və ya digər məsləhətlər necə alınmışdır?” və “Nəyə görə sistem məhz belə nəticə qəbul etmişdir?”-suallarına cavab verən proqram. “Necə” sualına cavab – məlumat bazasında istifadə olunan fraqmentlərin nəticənin alınması üçün bütün prosesin, yəni bütün addımların zəncirvari nəticəsi kimi istiqamətlənməsindən ibarətdir. “Nəyə görə” sualına cavab verərkən sistem bir addım əvvəldə alınmış nəticəyə qayıdır, yəni geri bir addım atır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------234------------------------------------ Biliklər bazasının intellektual redaktoru – biliklər üzrə mühəndisin dialoq rejimində biliklər bazası yaratmağa imkan verən proqram. Özündə, baza ilə işləməyi asanlaşdıran menyu sistemini, biliklərin təqdimolunma dili şablonunu, kömək rejimini (“help”) və digər xidmət vasitələrini birləşdirir. Ekspert sistemlərinin hazırlanmasını gerçəkləşdirən kollektivdə azı bu 4 nəfər olmalıdır: • Ekspert; • Biliklər üzrə mühəndis; • Proqramçı; • İstifadəçi. Sistemin hazırlanmasında əsas fiqur biliklər üzrə mühəndisdir. Ekspert sistemlərinin hazırlanması mərhələləri digər proqram məhsullarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Ekspert sistemlərinin yaradılması təcrübəsi göstərdi ki, onların hazırlanmasında ənənəvi proqramlaşdırmada qəbul olunan medotologiyanın istifadə edilməsi ekspert sistemlərin hazırlanması prosesini ya həddindən artıq uzadır, ya da ümumiyyətlə, mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. Ekspert sistemlərinin istifadəsi o zaman mümkündür ki, ekspert sistemlərinin hazırlanması mümkünlüyü və biliklər mühəndisliyi metodlarının həll edilən məsələyə uyğunluğu təsdiq olunsun. Ekspert sisteminin hazırlanmasının mümkünlüyü üçün ən azından həll ediləcək məsələ eyni vaxtda aşağıdakı bir neçə tələbə cavab verməlidir: . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------235------------------------------------ • Predmet oblastında məsələləri yeni mütəxəssislərdən daha yaxşı həll edən ekspertlər vardır; • Ekspertlər təqdim olunan məsələnin qiymətləndirilməsində eyni fikirdədirlərsə, məsələyə ekspert sisteminin qiymət verməsindən başqa bir yol qalmır; • Ekspertlər istifadə etdikləri metodları adi dillə deyə və izah etmə qabiliyyətinə malikdirlər, əks halda, ekspert biliklərini “çıxarmaq” və onları ekspert sistemlərinə daxil etmək çətin olur; • Məsələnin həlli hərəkət deyil, yalnız mühakimə və fikir tələb edir; • Qarşıya qoyulan məsələ çox çətin olmamalıdır (yəni, ekspertin bu məsələni həll etməsi imkanı həftələrlə deyil, bir neçə saat və ya gün olmalıdır); • Məsələlərin rəsmi şəkildə ifadə olunması zərurəti olmasa da, bu sahədə çalışanlar üçün (heç olmazsa, ekspert üçün) aydın olan ümumi anlayış və məfhumlarla ifadə olunmalıdır. Verilən məsələdə ekspert sistemlərinin istifadəsi mümkün ola bilər, lakin təsdiq olunmaya bilər. Ekspert sistemlərin tətbiqi aşağıdakı faktorlarla təsdiqlənə bilir: • Məsələnin həlli əhəmiyyətli dərəcədə səmərə (məsələn, iqtisadi səmərə) verir; • İnsan-ekspertin istifadə olunmaması ya ekspertlərin sayının azlığından, ya da ekspertizanın eyni zamanda müxtəlif yerlərdə yerinə yetirilməsinin vacibliyindən asılıdır; . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------236------------------------------------ • Ekspert sistemlərinin istifadəsi o zaman məqsədəuyğundur ki, informasiyanın ötürülməsi anında ekspert informasiya və ya vaxt itirir. Əgər həll edilən məsələ aşağıdakı xarakteristikaların məcmusuna malikdirsə, onda məsələ ekspert sistemlərinin metodlarına uyğundur: • Məsələ riyazi metodlar və ənənəvi proqramlaşdırmada qəbul olunan rəqəmlərlə manipulyasiya etməklə deyil, təbii yol olan simvollar (yəni, simvolik mühakimələrin köməyilə) vasitəsilə manipulyasiya etməklə həll edilə bilər; • Qoyulan məsələ alqoritmik yox, evristik təbiətə malik olmalıdır, yəni onun həlli evristik qaydaların tətbiqini tələb etməlidir. • Qoyulan məsələ ekspert sistemlərinin hazırlanmasına çəkilən xərcləri ödəmək üçün kifayət qədər çətin olmalıdır. Lakin məsələnin çətinliyi elə olmalıdır ki, ekspert sistemi onu həll edə bilsin. Ekspert sistemlərinin yaradılması prosesində aşağıdakı 6 mərhələni özündə birləşdirən texnologiyalar verilmişdir: • İdentifikasiya, • Konseptuallaşdırma, • Formalaşdırma, • İcra, • Yoxlama, • Təcrübi istismar. İdentifikasiya mərhələsində həllə lazım olan məsələlər, işin məqsədi, ekspert və istifadəçi tipləri müəyyən edilir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------237------------------------------------ Konseptuallaşdırma mərhələsində alət vasitələri seçilir və bütün növ biliklərin təqdim olunma üsulları müəyyən edilir, əsas anlayışlar formalaşdırılır, biliklərin təsvir üsulları müəyyənləşdirilir, sistemin işi modelləşdirilir, fiksə olunmuş anlayış, systemlərin məqsədinin adekvatlılığının, həll metodlarının, biliklərin təqdimi və manipulyasiyası vasitələrinin qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. İcra mərhələsində biliklər bazasının ekspert tərəfindən doldurulması həyata keçirilir. Nəzərə alsaq ki, ekspert sistemlərin əsasını biliklər təşkil edir, onda biz bu mərhələni ən vacib və ən çox zəhmət tələb edən mərhələ adlandıra bilərik. Biliklərin əldə olunması prosesi biliklər üzrə mühəndis tərəfindən real məsələnin həlli üzrə ekspert fəaliyyətinin əsasında həyata keçirilir. Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|