Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
PREDMET OBLASTI VƏ BİLİKLƏRİN ƏLDƏ OLUNMASI METODLARININ TƏHLİLİ Predmet oblastı dedikdə, seçilmiş meyarlarla təyin edilmiş insan fəaliyyətinin təsvir sferası başa düşülür. Təsvir olunan anlamlara onun fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərini əks etdirən elementlər, hadisələr, münasibət və proseslər daxildir. Predmet oblastının təsvirində onun element və hadisələrinə ətraf mühitin mümkün təsiri, həmçinin də bu element və hadisələrin ətraf mühitə əks təsiri də olmalıdır. Predmet oblastının təhlili və tədqiqi üzrə işi: intellektual sistemlərin layihələşdirilməsi onun işinin səmərəliliyinə həlledici təsir göstərir. Predmet oblastının xüsusiyyəti layihələşdirilən intellektual sistemlərin fəaliyyət xarakterinə, biliklərin təqdim olunma metodunun seçilməsinə, biliklər haqqında müzakirə üsullarına və s. mühüm dərəcədə təsir göstərə bilər. Eyni zamanda belə bir misal gətirmək olar ki, müəyyən predmet oblastında istifadə olunmağa yönəldilmiş süni intellekt sistemi tamamilə başqa sahənin problematikasına uyğun gəlmişdir. Problem oblastı haqqında danışarkən predmet oblastı, həll olunacaq tapşırıqlar, məqsədlər, mümkün strategiya və evristikalar nəzərdə tutulur. Predmet oblastını onun fəaliyyətinin bütün bilik və anlam . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------218------------------------------------ kompleksləri ilə obyekt və ya istehsalat sistemi kimi müəyyən etmək olar. Predmet oblastının araşdırılması zamanı istehsalat sistemində həll olunan və onun qarşısında məqsəd kimi duran tapşırıqlar haqqında biliklər lazımdır. Həmçinin istehsalat sisteminin istismarı prosesində istifadə olunan idarəetmənin mümkün strategiyası və evristik bilikləri müəyyən edilir. İqtisadi və istehalat sistemlərinin tədqiqi zamanı intellektual sistemlərin biliklər bazasında biliklərin formalaşması və onlarla iş görmək məqsədilə istehsalat obyektləri və onlar tərəfindən həll edilən məsələlərin xüsusiyyətlərini də nəzərə almaq lazımdır. İqtisadi və istehsalat sistemləri üçün obyektin vəziyyətini xarakterizə edən, ölçülə bilən və digər verilənlərin fəaliyyətinin dinamikliyi, hadisələrin tez-tez dəyişməsi, böyük informasiya massivlərinin yenilənməsi xasdır. Onlar tez- tez təsadüfi amillər səbəbindən tam olmayan müəyyən şərtlərdə fəaliyyət göstərirlər. Bununla yanaşı, isteh- salların bir çoxu zərərli və ya insanlar üçün təhlükəli olan mühitə düşür ki, bu da onların idarəetmə sisteminin etibarlılığına olan tələbatın yüksəlməsini irəli sürür. Beləliklə, biliklər bazasının layihələşdirilməsində böyük həcmli bilik və verilənlərin tez-tez dəyişdiyi və yenilənə bildiyi halda onun real zamanda işləməsi üçün müəyyən formada onu təşkil etmək lazımdır. İstifadəçilərə təqdim olunan ekspertiza və məsləhətlərin dəqiq və vaxtında təmin etmək, həmçinin intellektual sistemlərin işinin etibarlılığını təmin etmək lazımdır. Bundan əlavə, iqtisadi və istehsalat sistemlərində həll olunan tapşırığın . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------219------------------------------------ xarakteri müəyyən dərəcədə intellektual sistemlərin təşkili və layihələşdirilməsi prosesinə təsir edir. Biliklərin xarakteri, onların quruluş mümkünlüyü, həcmi, onlarla iş rejimləri intellektual sistemlərin istifadəsi sahəsinə və yuxarıda adıçəkilən intellektual sistemlər tərəfindən həll edilən tapşırıqların yerinə-yetirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. İqtisadi və istehsalat proseslərinin idarəetmə sistemlərində biliklər toplusu kimi konkret prosesin təsviri, maliyyə və analitik informasiya komponentlərinin xarakte- ristikaları, faktoqrafik bilik və ya verilənlər çıxış edə bilər. Bu biliklərlə yanaşı idarəetmə məsələlərinin həlli üçün verilənlərə əsaslanan evristika və ya qaydalar var. Adətən bu qayda və ya evristikalar keçmiş təcrübəyə əsaslanır. İstehsalın planlaşdırılması və layihələşdirilməsi zamanı tapşırıqlarda biliklərin keyfiyyəti rolunda verilənlərin məcmusu və hərəkət qaydaları çıxış edə bilər. Biliklərin əldə olunması iki funksiyanın köməyi ilə realizə olunur: informasiyanın kənardan alınması və onun sistemləşdirilməsi. Bununla yanaşı, məntiqi çıxarışlara sistemin öyrənmə qabiliyyətindən asılı olaraq biliklərin əldə olunması, həmçinin alınan informasiyanın müxtəlif formaları daxildir. Biliklərin təqdimolunma forması onların istifadəsi üçün sistemin daxilində müəyyən olunur. Buna görə də onun qəbul edə bildiyi informasiyanın forması biliklər səviyyəsinə qədər informasiyanın formalaşması üçün onun qabiliyyət və bacarığından asılıdır. Nə qədər kompüterin məntiqi çıxarışlara qabiliyyəti yüksəkdir, bir o qədər insana az yük düşür. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------220------------------------------------ Beləliklə, öyrənmə funksiyalarından o tələb olunur ki, kənardan alınan informasiya biliklər və onlardan ibarət olan biliklər bazasına dəyişdirilsin. Biliklərin mənbəyinin aşkarlanması və onlarla iş biliklər mühəndisinin əsas vəzifəsidir. Biliklər bazasının yaradılmasında biliklər mühəndisi çox mühüm funksiyaları yerinə yetirir. O, predmet oblastından yaxşı baş çıxara bilən olmalı və biliklərin əldə olunması prosesində ekspertlə ünsiyyət qurmaq üçün müəyyən mənada psixoloq olmalıdır. Bununla yanaşı, o həmçinin kompüterlərin proqram təminatı imkanlarını yaxşı bilməli- dir. Predmet oblastı haqqında əsas bilik mənbəyi insan- ekspertdir. Biliklər mühəndisi onunla dialoq və ya müsahibə (intervyu) rejimində işləyir və obyektlə işləmək üçün lazımi həcmdə bilik və məlumat formalaşdırır. Sonradan uyğun şəkildə emal edilən sorğuların istifadə edilməsi mümkündür. Bir neçə taqşırıq üçün kitablar, texniki təsvirlər, təlimatlar və sənədlər əlavə informasiya mənbəyi rolunu oynayır. Obyektin predmet oblastına dair biliklər haqqında intellektual sistemlərin tətbiqinin bir neçə sahəsini informasiyanın emalının statik və informasiyanın imitasiya olunmuş nəticələr haqqında istifadəsi yolu ilə formalaşdırmaq olar. Son zamanlar daha çox biliklər bazasının avtomatlaşdırılmış doldurulması üsulundan istifadə olunmaqdadır. Biliklərin digər vacib mənbəyi İnternetdir. Lazımi informasiya və biliklərin İnternetdə ənənəvi axtarışından əlavə hal-hazırda biliklərin axtarılması prosesinə . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------221------------------------------------ intellektual agentlər cəlb olunur. İntellektual agentlər (proqram robotları) biliklərin tapılması üçün sənədlərin daxilində işləyə və ya Veb-də axtara bilir, sonra isə biliklərlə lazımi formatda geri qayıda bilirlər. İntellektual sistemlər proses və obyektlər haqqında öz biliklərini sistemə ötürən mütəxəssislərlə birgə hazırlanır. Ekspert və ya mütəxəssislə iş prosesi biliklərin çıxarılması və ya biliklərin daha düzgün və korrekt əldə olunmasından ibarətdir. Bu texniki, psixoloji, istehsal və sosial xarakterli amilləri özündə saxlayan çətin və çox zəhmət tələb edən bir prosesdir. Sözügedən prosesdə biliklər mühəndisi əsas rol oynayır. Biliklər mühəndisi tapşırıqları müəyyənləşdirmək, mühüm anlayışları aydın- laşdırmaq və bu anlayışlar arasında qaydaların müəyyənləşdirilməsi və formalaşdırılması üçün uzun zaman kəsiyində ekspertlə birgə işləyir. Biliklər mühəndisi predmet oblastını yaxşı bilməli, biliklərin formalaşması və təqdim olunması metodlarına malik olmalı və müxtəlif vəziyyətlərə tez oreintasiya olunan psixoloq olmalıdır. Ekspert intellektual sistemə predmet oblastının öyrənilməsinə kömək edə biləcək vəziyyətdə və arzuda olmalıdır. O dərk etməlidir ki, intellektual sistemlər iş yerində gələcəkdə onu “əvəz” etmək üçün deyil, əksinə, ona kömək etmək üçün nəzərdə tutulub. Biliklər mühəndisi adətən determinləşdirilmiş daxili quruluşu olmayan, nisbətən pis müəyyən olunmuş tapşırıqlarla işləməli olur. Ekspertlər öz təcrübi fəaliyyətində bu tapşırıqları məsələnin bütün parametrlərinin təhlilini qeyri-mümkün edən məsələnin həll operativliyi şərtləri və ya problemin mənasının başa . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------222------------------------------------ düşülməsində olan çatışmazlıqları empirik qaydalar olan evristikalardan istifadə etməklə həll edirlər. Buna görə də tapşırıqların həllində intellektual sistemlər evristik prosedurların yerləşdirilməsinə çalışırlar. Biliklər mühəndisinin işində çətin məqam ekspertə predmet konsepsiyalarını müəyyənləşdirən və formalaşdıran tədqiqat biliklərinin strukturlaşdırılmasına cəhd zamanı kömək edilməsidir. Konkret şəxsə aid olan biliklərin əldə olunması ilə əlaqəli iş, yəni biliklərin çıxarılması biliklərin mühəndisliyində elə də aşağı səviyyəli rol oynamır. İntellektual və ekspert sistemlər üçün biliklərin çıxarılmasının xüsusiyyətləri nədədir? Bu sualın cavabı digər bir sualın – “Haradan, nə və necə çıxarmalı?” sualının cavabındadır. Bilikləri haradan çıxarmalı? İntellektual və ekspert sistemlər üçün biliklər mənbəyi rolunda dərsliklər, sorğu kitabçaları, konkret predmet oblastına aid araşdırılmış materiallar, iqtisadi informasiya və s. çıxış edə bilir. Buna baxmayaraq biliklərin klassik mənbəyi həmin sahənin ekspertidir ki, onun da biliklərini sistem hazırlayıcısı rolunda çıxış edən biliklər mühəndisi mənimsəyir. Bəs ekspert kimdir? Bu, ya adi icraçıdan fərqlənən yüksək ixtisaslı mütəxəssisdir, ya da xam və ya təzə işçidən fərqli olan təcrübəli insandır. Aydındır ki, predmet oblastında ekspertin bacarığı nə qədər yüksəkdirsə, tapşırığın həlli üçün onun istifadə etdiyi biliklərin təsvirinə ehtiyacı da bir o qədər aşağıdır. Votermen bunu bilik mühəndisliyinin paradoksu adlandırmışdır. Əgər biz . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------223------------------------------------ ekspertdən soruşsaq ki, hər hansı bir tapşırığı yerinə yetirərkən konkret nə iş görür, o buna cavab olaraq özünün ağlı kəsdiyi formada, lakin mühakimələrin real prosesindən tamam ayrı olan bir prosesi izah edəcək ki, burada da ehtiyatlı olmaq lazımdır. Belə bir fikir də var ki, ekspertin bilikləri məsələlərin daxili modelləri ilə sistemli hala düşür və eyni zamanda ekspertin konkret vəziyyətdə ilk dəfə qarşılaşdığı prob- lemin həlli onun yaddaşından seçilir və seçim ümumi qanunauyğunluqlar şəklində süurlu olaraq müəyyən olunur. Hansı bilikləri seçmək (nəyi çıxarmaq?). Əgər sistemin funksiyaları müəyyənləşibsə, onda təbii olarq ən vacib olanı bu funsiyaların reallaşması üçün lazım olan çıxarış qaydalarını əldə etməkdir. Hər şeydən əvvəl, bu, baza quruluşudur. Problem oblastının baza quruluşunu formalaşdıran obyekt, anlayış və atributları saymaq və sahənin xüsusiyyətlərini bilmək vacibdir. Obyekt, bilik və anlayışlar arasında əlaqə qaydalar çıxarışı vasitəsilə təşkil edilir. Daha sonra şüurluluq meyarları (kriteriləri) ortaya çıxır, yəni nəyə görə ekspert problemi məhz bu üsulla həll edir? Ola bilər, bu üsul yüksək evristik qiymətə malikdir və ya uğursuzluq hallarına hazırlıqlıdır? Bu üsula hansı formada kömək etmək olar? Ekspert tərəfindən istifadə olunan vasitələrə, məsələn, həllin qəbulunda istifadə edilən modellər aiddir. Bilikləri necə seçmək lazımdır? Aşağıdakı cədvəldə sahənin eksperti və sahənin təsviri üzrə biliklərin çıxarış metodları verilmişdir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------224------------------------------------ Biliklərin seçmə texnikasını 6 əsas sinfə bölmək olar: • Köməkçi suallarla sorğu, • Quruluş verilmiş sorğu, • Özünü müşahidə, • Öz işi haqqında hesabat, • Dialoq, • Tənqidi icmal. Öz növbəsində, hər bir sinif bir-neçə texniki metodlardan ibarətdir. Əhatəli informasiyanı biz nəzərdən keçirməyəcəyik, bircə bu biliklərin təhlilindən asılı olan biliklərin seçilməsi məqsədinin müxtəlif üsullarla əldə olunmasını nəzərdən keçirəcəyik. Hesablayıcı texnika ilə işləmək bacarığı olan ekspert bilavasitə redaktə olunan proqram vasitəsi ilə intellektual sistemlə qarşılıqlı əlaqə yarada bilir. Bu proqram biliklər bazası haqqında inkişaf etmiş dialoq interfeysi və biliklərə malik olmalıdır. Lakin, ekspertin proqramla əlaqəsinin effektivliyi problemi ortaya çıxır. Biliklərin əldə olunmasının daha bir üsulu biliklərin avtomatlaşdırılmış çıxarılışı və onların biliklər bazasına yazılmasıdır. Mütəxəssislərin biliklərinin avtomatlaşdırılmamış yığımı çox zəhmət tələb edən prosesdir. Bununla əlaqədar olaraq inkişaf etmiş intellektual sistemlərdə biliklərin əldə olunması üçün köməkçi alətlər qabaqcadan nəzərə alınır. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------225------------------------------------ Cədvəl 2. Predmet ekspertindən biliklərin çıxarılması metodları Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|