Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------211------------------------------------ İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏRİN LAYİHƏLƏŞDİRİLMƏSİ MƏRHƏLƏLƏRİ İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi dedikdə, predmet oblastında biliklərə sahibolmaya və sistemin yaradılmasına kömək etməyə hazır olan ekspertin, həmçinin süni intellekt sahəsində çalışan biliklər mühəndisinin, analitiklərin və proqramçıların iterativ və təkamül proseslərində iştirakı başa düşülür. Görüləcək işlərin həcmi və əməktutumundan asılı olaraq qrup 3-6 nəfərdən ibarət ola bilər. Predmet oblastının təhlilindən və bu sahəyə intellektual sistemlərin məqsədəuyğun tətbiqinin müəyyənləşdirilməsindən sonra bilavasitə sistemin layihələşdirilməsinə keçilir. İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi mərhələlərinin sayına müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bu, bir çox amildən, əsasən də yaradılacaq intellektual sistemin funksiyalarından, onun istifadə olunacağı sahədən, inkişaf etmiş alət vasitələrinin mövcudluğundan və s. asılıdır. Süni intellekt sisteminin hazırlanması prosesi beş mərhələyə ayrılır: 1.Verilən məsələlərin və onların xarakteristikalarının müəyyənləşdirilməsinin identifikasiyası. Bu mərhələdə həll olunacaq məsələlərin xarakteristikaları və xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Layihələşdirilən sistemə texniki . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------212------------------------------------ tapşırıqlar hazırlanır. Daha sonra sistemin istifadəçilərinin əhatə dairəsi müəyyənləşdirilir. Bu məlumatlar gələcəkdə ekspertlərin bilik sahəsini, sistemin funksiyalarını və nəticə olaraq lazım olan biliklərin səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verir. Nəticədə müəyyən tələblər yaranır. 2.Predmet oblastının ekspertlərinin biliklərinin dairəsini əks etdirən əsas konsepsiyalarının müəyyənləşdirilməsi. Bu, qərar qəbulu prosesində ekspertin işlədiyi biliklərin tipini təhlil etməyə imkan verir. Biliklər mühəndisi qərarın çıxarılışında ekspertin fikirlərinə uyğun olan biliklərin təqdim olunmasının və qərar qəbuletmə prosedurunun rəsmi vasitələrini müəyyənləşdirir. Beləliklə, bu mərhələnin yerinə yetiril- məsi nəticəsində predmet oblastı haqqında ekspert biliklərinin təqdimatı sxeminin xarakterinin seçimini müəyyən edən anlayış meydana gəlir və formalaşır. 3.Biliklərin təqdimatı və qərarların çıxarışı mexanizminin müəyyənləşdirilməsinin rəsmiləşdirilməsi üsulunun seçilməsi. Sistemin layihələşdirilməsində qoyulan məsələnin həllinə modelləşdirmə komponentləri əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Biliklərin təqdim olunması üçün hazırlanan quruluş növbəti mərhələnin – biliklər bazası sisteminin yaranması mərhələsinin reallaşdırılmasının bilavasitə əsasını təşkil edir. 4.Biliklərin təsviri dilinin (BTD-nin) seçilməsi və ya hazırlanması. Seçilmiş təqdimolunma dilində qaydaların hazırlanması və təqdim olunmasından sonra onlar, yəni qaydalar, biliklər mühəndisi tərəfindən biliklər bazasına yerləşdirilir. 5.Sistemin yoxlanması və ya testdən keçirilməsi. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------213------------------------------------ Sistemin iş qabiliyyəti konkret yoxlanmış məsələlərin həlli yolu ilə müəyyənləşdirilir. Müxtəlif çatışmazlıqların meydana gəlməsi zamanı həmin çatışmazlıqların xarakterindən asılı olaraq sazlamanın bu və ya digər mərhələsinə müraciət baş verir. Süni intellekt sistemində hər hansı biliklərin olmaması və ya onların çatışmayan müəyyənlikləri təyin edildikdə IV mərhələyə qayıdılır və imkanları daxilində düzəlişlər edilir. Əgər ekspert tərəfindən seçilmiş biliklərin təqdim olunması modeli çərçivəsində hər hansı biliklər təqdim oluna bilmirsə, onda III mərhələyə qayıdılır və alternativ model və ya biliklərin təqdim olunma sxemi seçilir. Geri qayıtmanın səbəbi kimi məntiqi çıxarışın adekvat baza mexanizminin çatışmazlığı ola bilər. Qoyulan məsələnin çıxış vəziyyəti düzgün olmadığı zaman problemin yenidən formalaşdırılmasına tələbatda hansısa bir hadisə baş verə bilər. İşlərin ardıcıllıq sxemi bizim nöqteyi-nəzərimizdən, süni intellektin layihələşdirilməsi prosesini kifayət qədər dolu və ətraflı izah edir, lakin bir çox süni intellekt sisteminin bir sıra funksional modullarının yaradılması ilə əlaqəli olan vacib mərhələlərə baxılmır. İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi zamanı işlərin daha ətraflı siyahısı aşağıda verilən ardıcıllıqladır: • Biliklərin ekspertdən sistemə ötürülməsi; • Biliklərin sistemə təqdim olunma üsulunun seçilməsi; • Çıxış (idarəetmə) strategiyasının seçilməsi; • İzahetmə altsisteminin seçilməsi; • İstifadəçi ilə qarşılıqlı əlaqə altsisteminin seçilməsi; . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------214------------------------------------ • Sistemin reallaşdırılması üçün adekvat instrumentariyanın seçilməsi. Lakin burada yuxarıda qeyd edilən bir neçə vacib mərhələ yoxdur. Qeyd edildiyi kimi, işlərin quruluşu, intellektual sistemlərin layihələşdirilməsi mərhələlərinin sayı, onların icrasının ardıcıllığı bir çox obyektiv və subyektiv amillərdən asılıdır. Lakin işlərin bir çox mərhələ və quruluşu, demək olar ki, bütün tip intellektual sistemlər üçün ümumi və zəruridir. Aşağıda belə mərhələlərin və onların quruluşunun siyahısı sadalanır: 1.Predmet oblastının təsviri: bütün təşkiletmə prosesi üçün problemin vacibliyini göstərən predmet oblastının təyini; biliklər bazasına ekspertizaları (bilikləri) ötürməyi arzulayan problemli ekspertlərin təyini; inkişaf planının hazırlanması və elan edilməsi. 2.İşçi heyəti: layihələşdirmə qruplarının və uyğun tapşırıqların təyini; layihəyə təcrübəli rəhbərin təyini; idarəetmənin düzgün yolunun müəyyən edilməsi və həyata keçirilməsi. 3.Layihənin qəbulu: təşkilati iclasın keçirilməsi; problemə yanaşmanın müzakirəsi; xüsusi inkişaf planının hazırlanması; lazımi texniki alət və vasitələrin quraşdırıl- masına hazırlıq. 4.Sistemin prototipi (ilkin modeli): sistem prototipinin inkişafı və yoxlanılması (testləşdirilməsi); yoxlanışın nəticəsi olaraq predmet oblastı haqqında əlavə informasiyanın toplanması. 5.Bitkin sistemin inkişafı: prototipin biliklər bazasının genişlənməsi; istifadəçi interfeysinin quruluşunun . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------215------------------------------------ qiymətləndirilməsi; istifadəçilərin öyrədilməsi və sənədləşmə vasitələrinin birləşdirilməsi. 6.Sistemin verifikasiyası (yoxlanışı): ekspert və potensial istifadəçilərin yoxlanış prosesinə cəlb edilməsi; layihə ilə uyğun sistemin işləməsinin təminatı. 7.Sistemin inteqrasiyası: bitkin sistemin planlaşdırıldığı kimi yerinə yetirilməsi; fəaliyyətdə olan sistemlə uyğunluq və qarşılıqlı əlaqənin təminatı. 8.Sistemin dəstəklənməsi: sistemə dəstək verilməsinin fasiləsizliyinin təminatı; yeni informasiyanın qəbulu zamanı biliklər bazasının modernləşdirilməsi; sistemə görə cavabdehliyin saxlanılması. 9.Sənədləşdirmə: sistemin tam sənədləşdirilməsinə hazırlıq; istifadəçi üçün idarə etmənin hazırlanması; istifadəçilərə məsləhətlərin hazırlanması. İntellektual sistemlərin yaradılması mərhələləri dəqiq və nizamlanmış deyildir. İntellektual sistemlərin (və ya sistemin həyati dövrü) mövcudluq mərhələləri instrumentari (bir ixtisasda işlənən alətlər komplekti) ilə reallaşan sistemin hazırlıq səviyyəsinə, onun funksional bacarıqlarının tamamlanmasına uyğundur. İntellektual sistemlərin mövcudluğunu müəyyən edən növbəti mərhələlər isə bunlardır: nümayiş etdirilən prototip; tədqiqat prototipi; fəaliyyət göstərən prototip; sənaye sistemi; kommersiya sistemi. Nümayiş etdirilən prototip – bu, sistemin problemli tapşırıqlarının bir hissəsini həll edən zaman hazırlanmış vəziyyətidir. Nümayiş etdirilən prototipin hazırlanması zamanı ziddiyətli məqamları həll etməyə səy göstərirlər: . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------216------------------------------------ bir tərəfdən nümayiş etdirilən prototip mərhələsində sistem onun qabiliyyətlərini dolğun xarakterizə edən tapşırıqları yerinə yetirməyə məcburdur, digər tərəfdən isə sistem bu mərhələni mümkün qədər tez keçməyə çalışır. Nümayiş etdirilən prototipin işi, əgər bir neçə tapşırığın həlli üçün kifayət olan minimal qaydalar toplusu ilə əməliyyat aparırsa, qənaətbəxş hesab edilə bilər. Hazırlanma vaxtı iki aydan bir ilə qədər çox ola bilər. Tədqiqat prototipi 1,5 - 2 il ərzində layihələşdirilir. Sistemin inkişafının bu mərhələsində, sistemin biliklər bazası predmet oblastına kifayət qədər adekvat təsvir edən yüzlərlə qaydanı özündə saxlayır. Fəaliyyətdə olan intellektual sistemlərin prototipi genişlənmiş qaydalar (təxminən 1000-ə yaxın) mühitində nəticələrin keyfiyyətli çıxarılışını yerinə yetirir. Buna görə də çətin tapşırıqların çıxarılışı daha çox vaxt və yaddaş resursu tələb edir. Sənaye sistemləri həll müddətinin və tələb olunan yaddaşın əhəmiyyətli dərəcədə azalması şəraitində də predmet oblastının probleminin həllinin yüksək səviyyəsini təmin edir. Qaydaların miqdarı fəaliyyətdə olan prototiplərlə müqayisədə elə də nəzərəçarpan dərəcədə artmır. Bu mərhələdə qaydaların sayının genişləndirilməsi və intellektual sistemlərin daha effektiv alət vasitələri ilə təkmilləşdirilməsi hesabına fəaliyyətdə olan prototipin şəklinin dəyişməsi baş verir. Bu təxminən 3-4 il tələb edir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------217------------------------------------ Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|