Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6
Yüklə 3,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
. İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------195------------------------------------ İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏRİN QURULUŞU VƏ LAYİHƏLƏŞDİRİLMƏSİ Süni intellekt sistemlərinin quruluşu dedikdə, konkret predmet oblastında biliklərin tətbiqi və problemin həllini icra edən təşkilati struktur başa düşülür. Süni intellekt sistemlərinin təşkiledici elementləri zəruri quruluş yaradarkən onların fərdi xüsusiyyətləri, icra edəcəkləri funksiyalar və istehsal özəllikləri üzrə mühən- dislik prinsipləri rəhbər tutulur. Bu prinsiplər, əsasən, predmet oblastının təsiri altında formalaşandır. Bu isə o deməkdir ki, həll edilən məsələ və funksiyaların xarakteri intellektual sistemlərə həvalə edilir. Bunun gerçəkləşdirilməsi isə intellektual sistemin standart quruluşunun predmet oblastına uyğunlaşdırılmasını tələb edir. Sistemin predmet oblastı ilə inteqrasiyası probleminin uğurlu həlli və istehsalın avtomatlaşdırılmış idarə edilməsi müxtəlif səviyyədə onların intellektuallaşdırılması ilə bağlıdır. Avtomatlaşdırılmış istehsalın əsas funksional və təşkilati hissələrinə layihələşdirmə, planlaşdırma, istehsalın təşkili və dispetçerlənməsi, texnoloji proseslərin idarə olunması, diaqnozun təyin olunması və çevik törəmə sistemlərində texnoloji hissələrin robotlaşdırılması aiddir. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------196------------------------------------ Funksiyalarının xarakterinə və fəaliyyət sahəsinə görə ekspertlərin bir neçə tipik vəzifəsi vardır. Bu vəzifələrin araşdırılması biliklərə əsaslanan törəmə sistemlərin layihələşdirilməsində istiqamətverici amil kimi çıxış edir. Sözü gedən vəzifələr sırasında, ilk növbədə, şərhetmə (interpretasiya), planlaşdırma, idarəetmə, layihələşdirmə, proqnozlaşdırma, dispetçerləmə, monitorinq və diaqnostika kimi vəzifələri göstərmək olar. Əsas məqam budur ki, ekspert öz biliklərini yeniləşdirə bilir, yəni, öyrənmək qabiliyyəti var; öz hərəkətlərini izah edə bilir; qərarları əsaslandırmağı bacarır; vəziyyətin dəyişməsini proqnozlaşdıra bilir; xarici mühitlə fəal əlaqədə olub müxtəlif xarakterli informasiya ala bilir; verilən tapşırıqları bilikləri əsasında həll edə bilir; lazım olan informasiya və faktoqrafik verilənləri yadda saxlaya bilir və s. Ona görə də öz bilikləri ilə işləyən və müəyyən mənada eksperti əvəz edən və ya ona kömək edən sistem yaratmaq üçün bütün bu sadalanan funksiyalar sözügedən sistemin quruluşuna daxil edilməlidir. Hər bir biliklər bazasının idarəetmə sistemi (BBİS) üçün müvafiq biliklər bazası və bu biliklərlə işləyən çıxış mexanizmi olmalıdır. Adətən intellektual sistemlər son istifadəçi ilə, ekspertlə, bilik mühəndisi ilə, daxili verilənlər bazası ilə və tətbiqi proqram təminatı ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar. İntellektual istifadəçi interfeysi məhdud təbii dildə danışığın daxil edilməsi və həm də vizual təqdimatla (qrafika, texniki görmə) ünsiyyət yaradır. İstifadəçi qismində insan-operator və ya qapalı dövri əməliyyatlardan ibarət olan istehsal prosesinin özü çıxış . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------197------------------------------------ edə bilir. Bir çox istehsal prosesində verilənlərin avtomatik qəbulu, emalı və idarəetmə üzrə əks əlaqə vasitələri lazım olur. Bilik mühəndisi ilə intellektual sistemlər, adətən, biliklər bazasının komponentlərini almağa və modifikasiya etməyə icazə verən quruluş redaktorlarının köməyi ilə əlaqələndirilir. İntellektual sistemlərin tətbiqi proqram təminatı ilə qarşılıqlı əlaqəsi xüsusi hesablamalar vaxtı hiss olunur. Belə ki, tez-tez verilənlərin emalı üzrə standart əməliyyatların alt məsələ qismində istifadə edilmə məcburiyyəti yaranır. İstehsalın idarəetmə sistemi ilə inteqrasiya edilən intellektual sistemlər, həmçinin, İnternetlə paylanmış verilənlər bazalarının birgə fəaliyyəti, verilənlər və biliklərin tədarükü sistemləri idarəetmənin müxtəlif ierarxiyalarında istifadə olunur. Adətən istehsalın idarə edilməsi məsələlərində ekspert tərəfindən biliklərin üç səviyyəsindən istifadə edilir: • Reflektiv, yəni qeyri-iradi reaksiyaların səthi biliklərinə uyğun “qabiliyyət”; • Standart mühakimə halları üçün qaydalar; • Qeyri-adi və çətin hallar üçün qaydalara deyil, konkret prinsiplərə əsaslanan dərin biliklər. Biliklər bazasının layihələşdirilməsi zamanı intellektin daha çox dərin biliklərə əsaslanmasına cəhd edilməlidir. İntellektual sistemlərin layihələşdirilməsi və onların arxitekturasının seçilməsində yalnız mövcud istehsal obyektini qiymətləndirən müstəqil proqram təminatı hazırlamaq lazım deyildir. İntellektual sistemlərin prosesin . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------198------------------------------------ müxtəlif elementlərinə daha çox yaxınlaşmasına, idarəetmə və təşkilatın texnoloji zəncirinin əsas həlqəsi kimi çıxış etməsinə cəhd etmək lazımdır. İntellektual sistemlərin yaradılması zamanı predmet oblastı haqqında biliklərin təqdim olunma üsulu və insanın xəyalının modelləşdirilməsi, düşüncə metodları və qərar qəbulunda seçimlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İntellektual sistemin yaradıcısı (biliklər mühəndisi) uzun müddət biliklər bazasının yaradılması üçün informasiya mənbəyi rolunu oynayan mütəxəssis-ekspert ilə həmin sahə üzrə birgə işləyir. Bir neçə iterasiya (təkrar) nəticəsində sistemdə biliklərin təqdim olunma sxemi və məntiqi nəticəçıxarma strategiyası seçilir. Biliklərin biliklər bazasında yerləşdirilməsi və nəticəçıxarma mexanizminin, düşüncələrin və seçimin təşkili problemlərindən başqa izahetmə qərarlarının funksiyaları və çıxarılışları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir qayda olaraq intellektual sistemlər istifadəçilərin onlara olan inamının artmasından sonra öz nəticə və məsləhətlərini izah edir və təsdiqləyirlər. Mövcud intellektual sistemlərdən heç biri sadalanan komponentlərin hamısını özündə birləşdirmir. Bununla yanaşı, bu elementlərin varlığı abstrakt (mücərrəd) deyil, tətbiqi aspektdə intellektuallığa iddia edən sistemin müxtəlif funksiyalarının reallaşdırılmasını əks etdirir. Bu və ya digər komponent və əlaqələrin intellektual sistemə qoşulması müəyyən səviyyədə onun təyinatından, funksiyalarından, tədqiqat sahəsindən və istehsal prosesindəki qarşılıqlı əlaqə formasından asılı olaraq müəyyən edilir. Məsələn, izahetmə funksiyalarının . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------199------------------------------------ nizamlama intellektual sistemlərinin bazası əsasında texnoloji proseslərin idarə edilməsi sistemində reallaşdırılması əlverişli deyil. . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------200------------------------------------ . İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR ---------------------------------201------------------------------------ Yüklə 3,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|