Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Tətbiqi kulturologiya"
Yüklə 270,31 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ORTA ASİYA XALQLARI E.ə. I minilliyin ortalarında Orta Asiyada əkinçi və köçəri sak və massaget tayfaları yaşayırdı. Bu tayfalar haqqında fars və yunan mənbələri məlumat verir. Yunan tarixçisi Herodot massagetlərin Xəzər dənizi və Sırdərya çayı arasında, sakların isə Amudəryadan şərqdə Pamir və Tyan-Şan dağlarına qədər olan ərazidə yaşadıqlarını qeyd edirdi. Onlar əsasən köçəri həyat keçirirdilər. Sak və massagetlərin həyat tərzi iskitlərin (skiflərin) həyat tərzinə yaxın idi. Onların bir hissəsi oturaq həyat tərzi keçirirdi. Bu xalqlarda dəmir alətlərin və suvarma sisteminin yaranması ilə sinifli cəmiyyət meydana gəldi. Artıq e.ə. VI-IV əsrlərdə Orta Asiyada Xarəzm, Baktriya, Margiana (Səmərqənd), Soqd, Parfiya və s. kimi dövlətlər yarandı. Bu dövrdə Orta Asiya İran (Əhəməni) dövlətinin hücumuna məruz qaldı. E.ə. 512-ci ildə I Dara Aral dənizinin şimalında sakları məğlub etdi. Əhali işğalçılara qarşı müqavimət göstərirdi. Şirak adlı bir sak İran ordusunu susuz səhraya aparmış, özü və İran ordusu məhv olmuşdu. Makedoniyalı İsgəndər İranı məğlub edəndən sonra Orta Asiyaya hücum etdi. E.ə. 330-327-ci illərdə burada müharibə apardı. Soqd hökmdarı Spitamen kiçik dəstələrlə İsgəndərin qoşununa hücum edib ona tələfat verirdi. Spitamen tutuldu, boynu vuruldu, başı İsgəndəriyyəyə göndərildi. Soqd əyanı Oksiart alınmaz qalaya çəkildi. Lakin İsgəndərin 300 döyüşçüsü divarı aşıb qalaya daxil oldular. Oksiart məğlub oldu. İsgəndər onu Soqda satrap təyin etdi, onun gözəl qızı Roksana ilə evləndi. İsgəndərin ölümündən sonra Orta Asiya Selevkilər dövlətinə daxil oldu. E.ə. III əsrin ortalarında Baktriya və Parfiya Selevkilərdən ayrıldı. Yeni Yunan-Baktriya çarlığı yarandı. Buraya Baktriya, Soqd, Fərqanə və başqa ərazilər daxil oldu. Orta Asiya xalqlarının azadlıq mübarizəsi və köçərilərin hücumu nəticəsində e.ə. 140- 130-cu illərdə Yunan-Baktriya çarlığı dağıldı. İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 165 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 166 İSKİTLƏR (SKİFLƏR) Yunan tarixçisi Herodotun məlumatına görə, iskitlər (skiflər) Dunay çayının dənizə töküldüyü yerdən Don çayına qədər bütün Şimali Qara dəniz sahillərində yaşayırdılar. Şimali Qara dəniz sahillərində və şimali Qafqazda yaşayan xalqları yunanlar iskit (skif), Orta Asiya və Cənubi Qafqaz, Yaxın Şərqdə yaşayanları farslar saklar, assurlar aşquz, işquz adlandırmışlar. Skiflər e.ə. VII əsrdə kimmerləri məğlub edib Dunay çayından Don çayına qədər ərazidə, yəni Qara dənizin şimalında məskunlaşmış və eramızın III əsrinə kimi burada yaşamışlar. Skiflər Dərbənd keçidi vasitəsilə Azərbaycana və Yaxın Şərqə yayılmışlar. Onlar Kür və Araz çayları arasında skif çarlığı yaratmış, burada böyük siyasi qüvvəyə çevrilmişlər. Midiyalıları da öz hakimiyyətləri altına almışlar. Lakin 593-cü ildə Midiya hökmdarı Kiaksar onların ağalığına son qoydu. Onların bir hissəsi Şimali Qafqaza çəkildi, bir hissəsi isə yerli əhali ilə qaynayıb qarışdı. E.ə. 512-ci ildə İran şahı I Dara Qara dənizin şimal sahillərində yaşayan iskitlərin (skiflərin) üzərinə hücum etdi. Onlar I Daranı aldadıb tələyə saldılar və onu məğlub etdilər. Bu qələbədən sonra iskitlərin (skiflərin) siyasi birliyi möhkəmləndi. E.ə. IV əsrin ortalarında Dunay çayından Don çayına qədər ərazidə hökmdar Ateyin başçılığı altında İskit (skif) çarlığı yarandı. Atey dövlətin ərazisini qərbə doğru genişləndirməyə başladı, nəticədə Makedoniya hökmdarı II Filipplə üz-üzə gəldi. E.ə. 339-cu ildə baş vermiş döyüşdə skiflər məğlub oldular, 90 yaşlı Atey öldürüldü. Makedoniyalı İsgəndərin Frakiyadakı canişini Zopirion e.ə. 331-ci ildə Skif dövlətinə soxuldu, lakin skiflər onu məğlub etdilər. E.ə. II əsrdə sarmatlar skiflərə qalib gəldilər. Onlar Krıma sıxışdırıldılar. III əsrdə Ostqotlar Skif dövlətinin varlığına son qoydular. Skiflərin əsas məşğuliyyəti əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq və ticarət olmuşdur. Əkinçi skiflər taxıl əkməklə bərabər sarımsaq, sodan və s. becərirdilər. Onlar istehsal etdikləri taxılın bir hissəsini yunanlara satırdılar. Köçəri skiflər qoyun, keçi, donuz, qaramal, at və s. bəsləyirdilər. Evləri arabalarda yerləşirdi, qadın və uşaqlar arabalarda yaşayırdılar. Skif kurqan qəbirləri zənginliyi ilə adamı heyran edir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Küloba, Soloxa, Çertomlıq və s. kurqanlardan çoxlu döyüş ləvazimatı, mis, gümüş, qızıl qablar, zərgərlik məmulatı və s. tapılmışdır. Böyük kurqanlarda çar, onun arvadları, xidmətçiləri dəfn olunmuş, oraya çoxlu döyüş ləvazimatı, qiymətli əşyalar qoyulmuşdur. Skiflər böyük ərazidə yayılmalarına baxmayaraq onların dəfn adətləri, dini inamları və mədəniyyətləri ümumi cəhətlərə malik idi. Onlarda çoxallahlılıq yayılmışdı. Onlar özlərinə məxsus incəsənət nümunələri yaratmışlar. Skif kurqanlarından çoxlu incəsənət nümunələri tapılmışdır. “Skif-Sibir” incəsənət nümunələri hesab edilən “heyvani üslubda” hazırlanmış fiqurları, rəsmləri, daşdan yonulmuş insan heykəlləri bu baxımdan daha çox maraqlıdır. Qara dəniz sahillərində yaşayan skiflərin mədəniyyətlərində yunanların təsiri duyulur. İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 167 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 168 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 169 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 170 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 171 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 172 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 173 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 174 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 175 QƏDİM YUNAN MƏDƏNİYYƏTİ Avropada ən qədim dövlət. Yunanıstan Balkan yarımadasının cənubunda yerləşir. Dağlıq ölkədir. Daşlı-kəsəkli yamaclarda kolluqlar və seyrək ot bitirdi. Dağlar arasında münbit torpaqlı kiçik düzənliklər yerləşirdi. Yunanıstanda dəmir, mis, gümüş, mərmər yataqları var idi. Onun şərq sahili Egey dənizi ilə əhatələnir, girintili-çıxıntılıdır, liman üçün əlverişlidir. Burada qış qısa olur. Yayda çayların suyu quruyur Yunanlar yola saldıqları adamlara deyirdilər: “Yaxşı yol, sərin su”. Yunanıstan təbii surətdə üç hissəyə bölünürdü. Cənubi Yunanıstan və ya Peloponnes yalnız dar bir bərzəx vasitəsilə Orta Yunanıstanla birləşir. Orta Yunanıstanı və Şimali Yunanıstanı bir-birindən sıra dağlar ayIrır, ancaq sahildə dağlarla dəniz arasında dar Fermopil keçidi vardır. Egey dənizində çoxlu adalar var. Onların ən böyüyü Krit adasıdır. E.ə. XIX əsrdə arxeoloqlar Krit adasında e.ə. III-II minilliklərə aid daş ev, yoxsul komaları, saray qalıqları anbarlar, tuncdan silah, qızıldan bəzək əşyaları və s. aşkar etdilər. Kirtlilərin öz yazıları var idi Onu hələlik heç kəs oxuya bilməmişdir. Onlar Misir, Finikiya vasitəsilə Babil ilə ticarət aparırdılar. Beləliklə, e.ə. III-II minilliklərdə Avropada ilk sinfi cəmiyyət və dövlət yarandı. Kritdən şimalda kiçik adada vulkan püskürmüş, Krit mədəniyyəti məhv olmuşdu. Buraya gələn yunanlar Kriti asanlıqla tuta bildilər. Krit mədəniyyəti ilə bağlı mədəniyyət e.ə. II minillikdə Peloponnesdə Miken şəhərində yarandı. Mikenlilər kritlilərin yazısını öz dillərinə uyğunlaşdırdılar. Miken şəhərində axey tayfaları məskunlaşmışdı. Miken Akropolu (yunanca “yuxarı şəhər) düzənliyin ortasındakı hündür təpədə yerləşirdi. Burada saray qalıqları, sərdabələr, ölünün üzünə qoyulan qızıl maska, bəzək əşyaları, silah və s. aşkar edilmişdir Beləliklə, e.ə. II minillikdə Yunanıstanın daha münbit vilayətlərində quldarlıq quruluşu təşəkkül tapdı və dövlət yarandı. E.ə. XII əsrdə şimaldan gələn dori tayfaları Yunanıstanı tutub özlərindən əvvəlki mədəniyyətə sön qoydular. Dorilərin mədəniyyəti Miken mədəniyyətindən aşağı idi. Dorilər Yunanıstanı tutub özlərindən əvvəlki mədəniyyəti məhv etdilər. Hətta bir neçə əsr daşdan binalar tikilmədi, təsərrüfat tənəzzül etdi, yazı unuduldu, sənət əşyaları kobudlaşdı, yaranmış kiçik dövlətlər məhv edildi. Axeylər Anadoluya köçdülər, burada yüksək mədəniyyət mərkəzləri yaratdılar. Dorilər Yunanıstana özləri ilə dəmir gətirdilər. Yunan əfsanələri. Homer. Qədim Yunanıstanda ölkənin keçmişindən bəhs edən çoxlu əsatirlər və nəğmələr yaranmışdır. Bu əfsanələrin bir hissəsi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Şair-müğənnilər lirada nəhənglər, allahlar, qəhrəmanlar haqqında mahnılar oxuyurdular. Bu mahnı və əfsanələrdə uydurmalar olsa da, onlar yunanların məşğuliyyəti adətləri, əmək alətləri, hansı ölkələrdə olmaları, hansı allahlara inanmaları haqqında məlumat verir. Alimlər əfsanələrdən tarixi mənbə kimi istifadə edirlər. Yunanlar “Dedal və İkar”, “Tesey”, “Arqonavtlar”, “Herakl”, “Prometey”, “Demetra və Persefona” və b. əfsanələr yaratmışlar. Bu əfsanələrin hər biri yunanların keçmişi, tarixi, insanları və onların qəhrəmanları haqqında iftixar hissi tərbiyə edirdi. Bu əfsanələr müasir dövrdə də maraqla oxunur. Troya müharibəsi e.ə. 1200-cü ildə yunanlarla troyalılar arasında Anadolunun Egey dənizi sahillərində olan Troyada olmuşdur. Yunanlar Troya müharibəsi haqqında çoxlu əfsanələr, əsərlər yaratmışlar. Bunlar arasında “İlliada” nə “Odisseya” poemaları xüsusi yer tutur. Rəvayətə görə bu poemaları kor şair Homer yazmışdı. Cuman edilir ki, poemalar e.ə. VIII əsrdə tərtib edilib, e.ə. VI əsrdə isə qələmə alınıb. Poemada yunanların adət ənənələri, etiqadları, həyat tərzi haqqında geniş məlumat verilir. Bu poemaların əhəmiyyəti tarix üçün o qədər böyükdür ki, e.ə. XI-IX əsrlər Homer dövrü adlanır Yunanıstanın erkən qədim tarixini öyrənmək üçün Homerin poemaları etibarlı mənbə sayılır. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Homerin “İlliada” və “Odisseya” poemalarında təsvir olunmuş hadisələrin tarixən, olduğu sübut edilmişdir. Yunanlar Troya şəhərini İlion adlandırırdılar. “İlliada” poemasının adı da buradan götürülmüşdür. Poema Troyanı mühasirəyə almış yunanların 10 ilik savaşdan usanmasından bəhs edir. Sıravi döyüşçü Tersit əsilzadələri suçlayır. Odissey onu susmağa məcbur edir. Yunanlar arasında Axilles, troyalılar arasında çar Priamın oğlu Hektor yaxşı döyüşçü sayılırdı. Onların təkbətək döyüşündə Axilles zəfər çalıb Hektoru öldürür. Döyüşdə Axillesin dostu Patrokl həlak olur, onun dəfn mərasimi təsvir olunur. Axillesin anası ilahə Fetida onu körpəlikdə dabanından tutub yeraltı Stiks çayının “sehrli” sularında çimizdirirmiş, nəticədə dabanından savayı bütün bədəni guya dişbatmaz olur. Parisin atdığı ox Axillesin dabanına sancılır. Yunanıstanın ən məşhur qəhrəmanı həlak olur. “Zəif yer” anlamını bildirən “Axillesin dabanı” ifadəsi buradan əmələ gəlmişdir. Hiyləgər Odissey Troyanı tutmaq üçün taxtadan nəhəng at düzəltdirir və içərisində yunan döyüşçülərini yerləşdirir. Troyalılar atı çəkib şəhərə aparırlar. Döyüşçülər gecə atdan çıxıb darvazaları açırlar, şəhərə soxulan yunanlar troyalıları məğlub edirlər. “Troya atı” ifadəsi buradan meydana gəlmişdir. Bu isə, hədiyyənin qəbul edən üçün təhlükəli olması deməkdir. “Odisseya” poemasında Troyanın alınmasından sonra yunanların Odisseyin başçılığı altında vətənə dönmələri və yolda onların başına gələn hadisələr, Odisseyin öz doğma şəhəri İtakaya gəlməsi təsvir olunur. Odissey İtakaya gəlib evində ağalıq edən əsilzadələri qırır və əvvəlki hakimiyyətini bərpa edir. Hər iki əsər dahi ədəbi əsər olmaqla yanaşı zəngin tarixi mənbədir. Homer dövründə (e.ə. XI IX əsrlər) yunanlar maldarlıq, əkinçilik, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 176 olurdular. Onlar e.ə. IX əsrlə dəmir emal etməyə başladılar. Bu da əmək məhsuldarlığının artmasına səbəb oldu. Yunanıstanda torpaq bütün tayfaya məxsus idi. Hər bir ailənin torpağı, mal-qarası var idi. Adlı-sanlı adamlar torpağın yaxşısını özlərinə götürürdülər. Onlar əvvəllər torpağı özləri becərirdilər, sonradan günəmuzdçuları işlətdilər, daha sonra qullardan istifadə etdilər. Beləliklə, e.ə. XI-IX əsrlərdə ibtidai icma quruluşundan quldarlıq quruluşuna tədricən keçid başlandı. Dünyanın başqa xalqları kimi yunanlar da təbiət hadisələrinin səbəbini bilmir, ondan qorxurdular. Onlara görə təbiəti allahlar nə ilahələr idarə edirdilər. Rəvayətə görə baş allah Zevs, Poseydon və Aid dünyanı öz aralarında bölüşdürmüşdülər. Zevs yer və göyün, Poseydon dənizin, Aid isə yeraltı padşahlığın allahı olmuşdu. Zevsin iradəsi ilə şimşək çaxıb yağış yağırdı. Dəniz allahı Poseydon üçbaşlı əsası ilə dənizdə fırtına qoparır, gəmiləri batırırdı. Yeraltı padşahlığın allahı Aidin ayağı altında üçbaşlı köpək oturub, yerin altına gedənləri geriyə işıqlı dünyaya buraxmırdı. Nur və incəsənət allahı Apollon qızıl arabası ilə səfərə çıxandı gün başlanırdı. Aid münbitlik ilahəsi Demetranın qızı Pesefonanı oğurlayır və anasının yanına buraxmır. Demetra kədərlənir, hər şey solur, təbiət təravətini itirir. Zevs Aiddən xahiş edir ki, Persefonanı bir neçə aylığa anasının yanına buraxsın. Qız anasının yanına gələndə yaz gəlir, yeraltı dünyaya gedəndə anası kədərləndiyinə görə qış gəlir. “Demetra və Persefona” əfsanəsi də buradan yaranmışdı. Yunanlar meşə allahlarını satirlər adlandırırdılar. Onlar keçi ayaqlı və qulaqlı adamlar kimi təsvir olunurdular. Bulaq ilahələri olan nimfalar gənc qız kimi təsvir olunurdular. Yunanlarda əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq, sənətkarlıq və b. sahələr yarandıqca onları himayə edən allahlar da yaradılırdı. Şərabçılıq allahı Dionis idi. Onun şərəfinə yazda üzümlüklərdə iş başlayanda, payızda şərab hazır olanda bayramlar təşkil edilirdi. Hefest dəmirçilik allahı idi. Yunanlar belə hesab edirdilər ki, vulkanlar onun dəmirçixanasının çıxış yollarıdır. Ticarət meydana gələndən sonra onu himayə edən Hesrmes meydana çıxdı. Yunanlar belə güman edirdilər ki, allahlar yüksək dağ olan Olimpdə yaşayırdılar. Onları Olimp allahları adlandırırdılar. Allahların həyatı adlı-sanlı adamların həyatına bənzəyirdi. Allahlar alovun sirrini insanlardan gizlədirdilər. Lakin cəsur titan Prometey odu oğurlayıb insanlara verir. Zevsin əmri ilə Hefest onu Qafqaz dağına zəncirləyir. Zevsin göndərdiyi qartal hər gün onun ciyərlərinin bir hissəsini qoparır. Hər səhər ciyər bərpa olunur. Prometey bu işgəncəyə dözür, lakin Zevsə boyun əymir. “Prometey” əfsanəsi də buradan yaranmışdı. Afinada quldarlıq quruluşu. Orta Yunanıstanın cənub-şərqində Attika adlı böyük yarımada yerləşir. Burada geniş düzənliyin ortasında sıldırım təpədə e.ə. II minillikdə Afina şəhəri salınmışdır. Təpənin zirvəsində ətrafına hasar çəkilmiş Akropol adlanan qala yerləşirdi. Afinalılar əsasən zeytun nə üzüm becərir, şərab və zeytun yağı və şərab saxlamaq və daşımaq üçün amfora adlanan küp qayırırdılar. Akropolun yaxınlığında bazar meydanı - aqora yerləşirdi. Burada dulusçuluq, toxuculuq və kənd təsərrüfatı məhsulları satılırdı. Attika yarımadasının cənubunda gümüş mədənləri var idi. Afinada gümüş sikkə kəsilməyə başladı. Afinada əvvəllər varlılar torpaqlarını özləri becərirdilər. Sonra onlar günəmuzdçulardan, daha sonra isə qullardan istifadə etməyə başladılar. Afinada köləliyin əsas mənbələri dəniz quldurluğu, müharibədə əsir götürmək, borca görə adamları qul etmək, qul qadınlardan doğulan uşaqları qul etmək idi. Qullar bazarda satılır, onları əsasən mədənlərdə, sənətkar emalatxanalarında, kənd təsərrüfatı işlərində, ev işlərində xidmətçi kimi işlədirdilər. Afinada adlı-sanlı adamlar torpağın yaxşısını ələ keçirdilər. E.ə. VIII əsrdə onlar Afinanın bütün əhalisini özlərinə tabe etdilər. Adlı-sanlı yunanlar mövcud üsul idarəni aristokratiya, yəni “yaxşıların hakimiyyəti” adlandırırdılar. E.ə. VII əsrdə Afinada sənət və ticarət gur inkişaf etməyə başlayır. Evpatritlər (aristokratlar) düzən yerlərdə məhsuldar torpaqları ələ keçirib geomorları (icmanın sıravi üzvlərini) dağətəyi daşlıq torpaqlara sıxışdırırdılar. Evpatritlərin bir hissəsi artıq emalatxanalar açıb istehsalla məşğul olurdu, bir hissəsi ticarətə girişmişdi. Aristokratların bu təbəqəsinin maraqları demosun varlı təbəqəsinin maraqları ilə üst-üstə düşürdü. E.ə. 640-cı ildə Afinada olduqca məşhur olan, Olimpiya oyunlarının qalibi Kilon demosla aristokratlar arasında ziddiyətlərin gərginləşməsindən istifadə etdi. O, Zevsin şərəfinə keçirilən bayramda özünə tərəfdar toplayıb Akpopolu tutdu. Lakin demos hələ aktiv fəaliyyətə hazır deyildi. Arxont Meqaklın qoşunu Akpopolu mühasirəyə alıb üsyançıları təslim olmağa məcbur etdi. Kilon qaçmağa müvəffəq oldu, onun tərəfdarları isə öldürüldülər. Bir müddətdən sonra aristokratlar demosun varlı təbəqəsinin təzyiqi altında güzəştə gedib külliyyat şəklində yazılı qeydiyyatına razılıq verdilər. Həm aristokratlar, həm də demos üçün ümumi olan qanunların qəbulu mütərəqqi hadisə idi. e.ə. 621-ci ildə arxont-fesmofet Drakont tərəfindən sərt qanunlar toplusu tərtib edilmişdi. Buna “Drakont qanunları” deyirdilər. Bu qanuna görə hətta bir salxım üzüm dərənə ölüm cəzası verilirdi. Afinada kənlilər aristokratlardan borc və ya faizlə pul alırdılar. Aristokratlar verdiyi borcu kəndlinin tarlasının kənarında borc daşına yazırdılar. Buraya borcun miqdarı, faizi, verildiyi və qaytarıldığı müddət qeyd edilirdi. E.ə. VII əsrdə demək olar, bütün kəndlilər borca düşdülər. Afinada kəndlilər, sənətkarlar, günəmuzdçular, dənizçilər demos, yəni xalq adlanırdılar. E.ə. VII əsrdə İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 177 demosun bir hissəsi varlanmışdı. Onlar yenə də aristokratların hakimiyyəti altında idilər. Beləliklə, e.ə. VIII- VII əsrlərdə Afinada quldarlıq quruluşu və dövlət təşəkkül tapırdı. Sparta quldarlıq dövləti. Yunanıstanın cənubunda Peloponnes yarımadasının cənub-şərqində Lakonika, cənub-qərbində isə Messeniya vilayəti yerləşirdi. Bu ərazinin torpağı çox münbit idi. E.ə. II minillikdə dorilər hücum edib Lakonikanı tutdular, Sparta şəhərinin əsasını qoydular. Doriləri spartalılar adlandırırdılar. Spartalılar messeniyalıları tabe etmək uzun müddət müharibələr aparmışdılar. E.ə. VII əsrdə spartalılar messeniyalılara qalib gəldilər. Messeniyalılar dağlara çəkildilər. Üç gün danam edən vuruşmadan sonra spartalılar müharibəni dayandırdılar və onlara ölkədən çıxıb getməyə icazə verdilər Spartalılar yerli əhalinin əksəriyyətini qula çevirdilər. Qulları ilotlar adlandırırdılar. Azad adamlar kimi qalmış perieklər spartalılara vergi verirdilər. Spartalılar xalq yığıncaqlarında ahıl adamlardan ağsaqqallar şurası seçirdilər. Dövləti 60 yaşına çatmış 28 ağsaqqal və 30 yaşı tamam olmuş 2 çarın daxil olduğu gerusiya idarə edirdi. Spartalılar ancaq hərbi işlə məşğul idilər Qanun onların başqa işlə məşğul olmasına icazə vermirdi. Döyüş vaxtı onlar bir cərgəyə düzülüb nizələrini qabağa uzadır, irəli yeriyirdilər. Sanki divar hərəkət edirdi. Belə düzülüş falanqa adlanırdı. Spartalılar uşaq yaşlarından sərt tərbiyə alırdılar. Yeni doğulmuş körpənin taleyini gerusiya müəyyən edirdi. Zəif və xəstə görünən uşaqlar məhv edilirdi, sağlam uşaq 7 yaşına qədər ailəsində tərbiyə alır, sonra hərbi məktəbdə təlim keçirdi. E. IV əsrdə Sparta Peloponnes ittifaqına daxil oldu. 30 il davam edən Peloponnes müharibəsində (e.ə. 431-404) qalib gəlmiş, bütün Yunanıstana hakim olmuşdu. E.ə. 146-cı ildə Romadan asılı vəziyyətə düşdü. Yunan koloniyalari. Yunan şəhərlərində sənətkarlıq və ticarət inkişaf edirdi Tacirlər sənətkarlıq məmulatlarını Aralıq dənizi və ona bitişik olan dənizlərin sahillərində satırdılar. Kiçik Asiyadakı Milet şəhərində yun parça, Korinf şəhərində ən yaxşı silah, Afinada əla dulusçuluq məhsulu istehsal olunurdu. Yunanlar keyfiyyətli şərab və zeytun hazırlayır və xaricə göndərirdilər. Yunanıstanda demosun artması ilə aristokratlarla demos arasında mübarizə gücləndi. Aristokratlar qalib gəldikdə demos, demos qalib gəldikdə aristokratlar ölkədən qovulurdu. Qovulmuş aristokrat demişdi: “Mən öz dəbdəbəli evimi qaçqın gəmisinə dəyişdim”. Yunanıstanın ticarət şəhərləri Aralıq dənizi və Qara dəniz sahillərində daimi koloniyalarını yaratdılar. Hər bir şəhər öz koloniyalarına hərbi və ticarət gəmilərindən ibarət donanma göndərirdi. Köçüb gələnlər Yunanıstanın müxtəlif vilayətlərindən idilər, onlar kolonistlər adlanırdılar. Koloniyalara tacirlər, sənətkarlar, doğma yerlərini tərk edən, adamlar gəlirdilər. Qara dəniz sahillərində Pantikapey, Olviya, Xersones, Feodosiya, Fasis, Sinop və başqa yunan şəhər-dövlətləri yarandı. Onlar yerli əhali ilə alver edir, bəzən onları qula çevirir, qulların bir hissəsini Yunanıstana göndərirdilər. Beləliklə, e.ə. VIII-VI əsrlərdə Qafqazdan tutmuş İspaniyaya qədər dəniz sahillərində çoxlu yunan koloniyaları əmələ cəldi. Bu koloniyalar yunan şəhərləri ilə əlaqə yaradır və əlaqə saxladıqları həmin şəhərləri ana şəhər adlandırırdılar. Koloniyalarla ticarət Yunanıstanda sənətkarlıq və ticarətin inkişafına təkan verdi. E.ə. VIII-VI əsrlərdə Yunanıstanın bütün şəhərlərində və koloniyalarında şəhər quldarlıq dövlətləri yarandı, Hər bir şəhər- dövlətinin qoşunu, hökuməti, xəzinəsi, pulu var idi. Onların bəzisini demos, bəzisini isə aristokratlar idarə edirdilər. Qədim yunanlar yad ölkələrdə məskunlaşsalar da, özlərini vahid xalq hesab edirdilər. Onlar özlərini ellinlər, vətənlərini Ellada adlandırırdılar. Harada yaşadıqlarından asılı olmayaraq, ellinləri ümumi dil, adət- ənənələr, qədim əfsanələr, din və vahid yazı birləşdirirdi. Qədim yunanlar özlərinə qədər şərqdə yaranmış elmlə tanış olur, təbiət üzərində müşahidələr aparırdılar. Bir çox ölkələrə səyahət etdilər və təbiət haqqında elmi inkişaf etdirdilər. E.ə. VII əsrdə Milet şəhəri nə Egey dənizinin şərqində yerləşən İoniya vilayətinin şəhərləri elmin mərkəzi idi. İoniya alimləri təbiət hadisələri üzərində müşahidələr aparır, onları izah etməyə, onların səbəblərini aşkar etməyə çalışırdılar. İoniya alimləri dünyanın mənşəyini də izah etməyə cəhd göstərirdilər. Bir qrup alimlər təbiətin başlanğıcını suda, bəziləri havada, torpaqda, digərləri odda görürdülər. E.ə. V əsrdə yunan elminin mərkəzi Afina oldu. Burada İoniya alimlərinin işini Demokrit (e.ə. 460- 370) davam etdirdi. O, belə bir fikir söyləmişdir ki, bütün dünya ən xırda zərrəciklərdən-atomlardan ibarətdir. Demokrit insanlarda ruhun ölməzliyini inkar edirdi. Dinin yaranmasını insanların təbiətin qorxunc hadisələri qarşısında aciz qalmaları və qorxusu ilə izah edirdi. Demokrit materialist olduğuna görə onu cəzalandırmaq istəyirdilər. Demokritin ardıcılı Hippokrat (e.ə. 460-377) olmuşdur. Onun fikrincə həkim xəstənin bədənindən xəstəliyi qovmamalı, bədənin xəstəliyə qarşı müqavimətini artırmalıdır. Onun tibb elminin inkişafında böyük xidməti olmuşdur. Həkimin mənəvi davranışı normaları olan “Hippokrat andı” onun adı ilə bağlıdır. Aristotel (e.ə. 384-322) qeyri adi biliyə malik alim idi. İsgəndərin müəllimi olmuşdur. Şərqdə Aristotelə Ərəstun deyirdilər. O, bütün bilikləri ayrı-ayrı sahələrə böldü, elmlərə ad verdi. Botanika yunanca “bitki”, fizika - təbiət, politika - dovlət sözlərindən götürülmüşdür. E.ə. IV əsrdə Aristotel qabaqcıl alimlərlə birlikdə belə hesab edirdi ki, Yer kürə şəklindədir, dünyanın mərkəzində yerləşir, Günəş və ulduzlar isə onun İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 178 ətrafında fırlanır. E.ə. V əsrdə Yunanıstanda tarix elminin əsası qoyulmuşdur. həmin dövrdə yunan tarixçisi Herodot (e.ə. təqribən 490-425) “Tarix” əsərini yazmış, Plateya savaşına qədər olan dövr haqqında məlumat verir O, bir çox ölkələri gəzmiş, əsərində müxtəlif xalqların tarixi, adət-ənənəsi, mədəniyyəti, rəvayətləri və s. haqqında məlumat toplamışdı. “Tarix” əsərində İran-yunan müharibəsində iştirak edən bütün xalqlar haqqında tarixi, etnoqrafik materiallar şərh olunmuşdur. Midiya əfsanələrini ilk dəfə Herodot yazıya köçürmüşdü. Kitabda Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar barədə maraqlı faktlar var. Siseron onu “tarixin atası” adlandırmışdı. Yunanlar e.ə. II minillikdə unutduqları öz yazılarına bir daha qayıtmadılar. Onlar Homer dövrünün sonlarında finikiyalıların əlifbasına saitlər əlavə edib 24 hərfdən ibarət yunan əlifbasını tərtib etdilər. Onlar papirus, gil lövhə, üstünə mum çəkilmiş taxta parçası üzərində metaldan düzəldilmiş ucu şiş çubuqla yazırdılar. Yunan uşaqları 7 yaşından məktəbə gedirdilər. Sənətkar və kəndli uşaqları ibtidai məktəbdə, dövlətli uşaqları 18 yaşınadək gimnaziyada oxuyurdular. Onlar Homerin, Hesiodun və başqa yazıçıların əsərlərini əzbər bilirdilər. Şagirdlər məktəbdə şəkil çəkmək, rəqs etmək, oxumaq və lirada çalmağı öyrənirdilər. Qızlar və qullar oxumurdular. E.ə. VI əsrin sonu-V əsrdə Afinada açıq havada tamaşa göstərmək üçün ilk teatrlar tikildi. Yunan sözü olan “teatr” “tamaşa yeri” deməkdir. Xorun çıxış etdiyi yerə “orxestra”, aktyorların oynadığı yerə “skena” deyirdilər. Qədim Yunanıstanda şərab allahı Dionisin şərəfinə təşkil edilmiş bayramlar, bu haqda əfsanələrin nümayiş etdirilməsi nəticəsində qədim yunan teatrının əsası qoyuldu. Yunanıstanda əfsanələr əsasında tragediyalar adlanan pyeslər yarandı. Tragediya “keçi mahnısı” deməkdir. Tragediyada qəhrəmanlar arasında gərgin mübarizə gedir, sonra isə qəhrəmanlar öz ideyaları uğrunda həlak olurlar. Afinada tragediyanın banisi “Zəncirlənmiş Prometey” tragediyasının müəllifi Esxil olmuşdur. E.ə. V əsrdə yaşamış Sofokl “Antiqona” faciəsinin müəllifidir. Yunanıstanda komediyalar şən, məzəli və gülməli səhnəciklərdən ibarət olurdu. Komediya sözü “şən sakinlər mahnısı” deməkdir. Komediyalar adamları düşünməyə məcbur edirdi. Aristofan (e.ə. 445-385) məşhur komediyalar müəllifi idi. O, “Quşlar”, “Buludlar”, “Atlılar”, “Barışıq”, “Qadınlar xalq yığıncağında” komediyalarının müəllifidir “Atlılar” komediyasında o, Afina demosunun başçısı Kleonu, “Buludlar” komediyasında isə Sokratı lağa qoyur. Onu “komediyanın atası” adlandırırdılar. E.ə. VI əsrdə təmsil ustadı Ezop yaşayıb yaratmışdır. Rəvayətə görə o, sərsəm çolaq qul kimi təsvir edilir. Guya böhtanın qurbanı olmuş, günahsız edam edilmişdir. Antik dövrdən məlum olan təmsillərin az qala hamısını Ezopun adına çıxırlar. Fedr, Babri, Lafonten, Krılov və b. yaradıcılıqlarında onun mövzularından istifadə etmişlər. E.ə. VI-V əsrlərdə Yunanıstanda memarlıq, heykəltəraşlıq, və rəssamlıq inkişaf edib özünün yüksək səviyyəsinə çatmışdı. Ölkədə çoxlu ictimai binalar tikilmişdi. Talvarlar-portiklər bir və bir neçə cərgə sütunlar üzərində tikilirdi. Yunanlar bu portiklərin kölgəsində istirahət edirdilər. E.ə. VI-V əsrlərdə Yunanıstanda iki növ sütun var idi. Dori sütunları sanki daş döşəmədən çıxan və yuxarıda adi sal daşla tamamlanan möhtəşəm sütunlar idi. Bəzəkli məbəd tikintisində sütunların yuxarısında əyri qoç buynuzuna bənzər qıvrım naxışlar olurdu. Afinada ən məşhur məbəd Akropol idi. Akropol mərmər sütunlardan ibarət portiklərlə əhatə olunmuşdu. Akropolun girəcəyində Fidi Afinanın heykəlini qoymuşdu. Burada Afinanın şərəfinə Parfenon məbədi tikilmişdi. Parfenonun qarşısında qurbanlar kəsilirdi. heykəllərlə bəzədilən məbədlərdə xəzinə saxlanılırdı. Yunanlar heykəlləri ağacdan, tuncdan və mərmərdən canlı və cazibədar düzəldirdilər. Heykəltəraşlar insan bədəninin hərəkətini də təsvir etməyi bacarırdılar. Heykəltəraş Miron e.ə. V əsrdə “Diskatan” heykəlini belə yaratmışdı. Allahların, qəhrəmanların və başqalarının heykəllərini yaradan Praksitel dahi yunan heykəltəraşı idi. Qədim Yunanıstanda vaza rəssamlığı və gil heykəllər geniş yayılmışdı. Rəssamlar vazalar üzərinlə yunanların həyatını, qəhrəmanları, Homerin əsərlərindən səhnələri təsvir edirdilər. E.ə. V əsrdə ellin incəsənəti özünün yüksək mərhələsinə çatmışdı. İncəsənətin əsas mərkəzi Afina şəhəri idi. Fidi Afinada Akropolu inşa etmişdi. Olimpiya oyunları. Peloponnes vadisindəki Olimpdə keçirilirdi. Yunanlar əsas idman növləri üzrə 4 ildən bir keçirilən Olimpiya oyunlarında yarışırdılar. 4 at qoşulmuş arabada yarış daha təhlükəli idi. 12 dəfə dövrə vurmaq lazım gəlirdi. Hakimlər qalib idmançıları zeytun ağacının budaqlarından düzəldilmiş çələnglə mükafatlandırırdılar. Olimpiya oyunlarında ancaq varlılar iştirak edə bilirdilər, çünki yoxsulların bu yarışa hazırlaşmaq imkanları olmurdu. Spartalı qadınlar istisna olmaqla qadınlar yarışlarda iştirak etmirdilər. Olimpiya oyunlarına on minlərlə adam gəlirdi. Buraya koloniyalardan da tamaşaçılar və iştirakçılar gəlirdilər. Olimpiya oyunları keçirilən dövrdə Yunanıstanda müharibələr dayandırılırdı. Olimpiya yunanlar üçün müqəddəs yer idi. Onun mərkəzində Zevs məbədi, bu məbəddə Zevsin nəhəng heykəli yerləşirdi. Bu heykəl dünyanın 7 möcüzəsindən biri sayılırdı. İlk Olimpiya oyunları e.ə. 776- İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 179 cı ildə keçirilmişdi. Yunanların il hesabı həmin ildən başlanırdı. 1896-cı ildə Fransanın ictimai xadimi baron Pyer de Kubertenin (1863-1937) təşəbbüsü ilə Olimpiya oyunlarının keçirilməsi bərpa edildi. İndi hər dörd ildən bir Olimpiya oyunları keçirilir. Oyunların harada keçirilməsindən asılı olmayaraq onun məşəli Olimpiyada günəşdən yandırılmış alovla yandırılır. Yunan mədəniyyətinin müasir dövrümüz üçün misilsiz əhəmiyyəti var. Yunan əlifbası bir çox əlifbalar üçün əsas olmuş, onlar elmin inkişafında nailiyyətlər qazanmış, onların əsərləri müasir dövrdə əksər xalqların dillərinə tərcümə edilmiş, onların yaratdıqları heykəllər və tikililər sonrakı dövr üçün nümunə olmuşdur. Quldarlıq demokratiyası azad yunanların elm və incəsənətlə məşğul olmasına şərait yaratdı və bu da dünyada elmin və incəsənətin tərəqqisinə təkan verdi. Yunanlar ellin mədəniyyətini yaratmaqla başqa xalqların da elm və mədəniyyətini mənimsəyirdilər. Qədim Yunanıstan ərazisində ən qədim sivilizasiya Krit-Miken adı ilə tanınır. Onun mərkəzi Krit adası və yunan materikindəki Miken şəhəri olmuşdur. Krit mədəniyyətinin (yaxud da Minos mədəniyyətinin) yaranması Kritin əfsanəvi hökmdarı Minosun adı ilə bağlıdır və e.ə. III-I minilliklərə təsadüf edir. Yüksəliş və tənəzzül dövrü keçirən Krit mədəniyyəti təqribən e.ə. 1200-cü ilə qədər davam etmişdir. Kritdə bütün həyat saraylar adlanan binalar ətrafında cərəyan etmişdir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Knosda (adanın mərkəzi hissəsində) Krit saraylarından birincisi, Minos sarayı tapılmışdır. Bu saraydan Minotavr - insan bədənli və öküz başlı canlı haqqında yunan mifində təsvir olunan labirint başlanır. Əslində Krit sarayları doğrudan da labirintə bənzəyir. Bütün bunlara baxmayaraq saraylar vahid arxitektura ansamblı kimi qəbul olunur. Diqqəti çəkən budur ki, divarlarda olan rəsmlər olduqca zəngindir. Freskalarda heyvanlar, güllər, saray sakinlərinin həyatından səhnələr, əsas Minoy kultlarından biri olan allah-öküz kultuna aid olan «öküzlərlə oyunlar» rəsmi diqqəti daha çox çəkir. Allah-öküz kultları öküz obrazında təbiətin dağıdıcı qüvvələri öz təcəssümünü tapmışdır. Təbiətin əbədi təzələnməsi, analıq, qadınlıq simvolu - Böyük ilahə Minoy allahlar panteonunda mərkəzi fiqurdur. Kritin həyatında din böyük rol oynamışdır. Kritdə hakimiyyətinin xüsusi forması-teokratiya yaranmışdı. Bu idarə formasında dini və dünyəvi rəhbərlik bir nəfərin əlində olmuşdur. Çar sarayı universal funksiyanı yerinə yetirərək eyni zamanda həm dini, həm siyasi- inzibati, həm də təsərrüfat mərkəzi rolu kimi fəaliyyət göstərmişdir. Minoy mədəniyyətinin çiçəklənməsi e.ə. XVI əsr və XV əsrin birinci yarısına təsadüf edir. XV əsrin ortalarında bu mədəniyyət Fera (indiki Santorin) adasında püskürən vulkan, eləcə də döyüşkən axey yunanların adaya soxulması nəticəsində tamamilə dağıdılmışdır. Bundan sonra Krit mədəniyyəti əvvəlki şöhrətini bərpa edə bilməmişdir. Sivilizasiyanın mərkəzi materik Yunanıstana keçmişdir. Hələ e.ə. 1700-cü ildə burada Miken (yaxud Axey) mədəniyyəti formalaşmağa başlamışdı. Əvvəllər bu mədəniyyət Krit sivilizasiyasının güclü təsiri altında olmuşdur. Onlardan bir sıra allahların adları, su kəməri, kanalizasiya, geyim fasonları, freska təsvirləri və s. mənimsənilmişdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Miken sivilizasiyasında da spesifik, yalnız onlara məxsus cəhətlər inkişaf etdirilmişdir. «Şaxta qəbirləri» bu mədəniyyətin ən qədim abidələrindəndir. Qəbirlərdə ölülərin sümükləri ilə yanaşı bəzək şeyləri, qablar, paltarlar, silahlar, qızıl maskalar və s. də tapılmışdır. Burada da mədəniyyət mərkəzləri saraylarda cəmlənmişdi. Onlar Miken, Korinf, Pilos, Afina və s. şəhərlərdə olmuşdur. Krit saraylarından fərqli olaraq Miken-Axey sarayları möhkəmləndirilmiş saraylar idi. Onların möhtəşəm divarlarını sonrakı dövrlərdə görən yunanlar onları təkgöz nəhəng sikloplarla əlaqələndirərək siklopik adlandırmışlar. Burada saray divarlarında külli sayda döyüş səhnələri təsvir olunmuşdu. Axeylər e.ə. XV əsrdə Kriti tutaraq onlardan yazını mənimsədilər. E.ə. XIII əsrdə şimali Balkan barbarları (onların içərisində dori yunan qəbilələri mühüm yer tuturdu) Yunanıstanı başdan-başa işğal etdi. Axeylərdən dəmir silahlarına görə üstünlüyə malik olan dorilər Krit-Miken mədəniyyətinə son qoydular, e.ə. XII-XI əsrlərdə Yunanıstanda dəmir əsrinin başlanğıcına təkan verdilər. Yunan tarixinin sonrakı dövrünü adətən Homer dövrü adlandırırlar. Homerin e.ə. VIII əsrdə yaratdığı «İlliada» və «Odisseya» kimi gözəl poemaları həmin dövr haqqında mühüm informasiya mənbəyidir. Lakin bu əsərlərdə daha qədim dövrlərin haqqında da məlumat əldə etmək mümkündür. Homerin qəhrəmanları - çarlar, əyanlar çox vaxt Krit-Miken saraylarına bənzəməyən ağac evlərdə yaşayırdılar. Homer dövründən bizə az abidə gəlib çatmışdır. Əsas tikinti materialları - ağac və bişməmiş kərpicdir. Monumental heykəltəraşlıqda da ağacdan istifadə edilmişdir. Həndəsi ornamentlə yazılmış vazalar, bişmiş gildən və bürüncdən hazırlanmış heykəlciklər parlaq incəsənət abidələridir. Homer dövrü mədəniyyəti yunan cəmiyyətinin arxaik və klassik dövrünün ilkin şərtlərini yaratmışdır. Yunan mədəniyyətinin və tarixinin arxaik dövrü e.ə. VIII-VI əsrləri əhatə edir. Bu dövr böyük müstəmləkəçilik dövrüdür. Yunanlar Qara dəniz, Aralıq dənizi və Mərmərə dənizi sahillərini öz təsir dairəsinə alırlar. Bu dövrdə yunanlar başqa xalqlardan çox şey öyrənmişlər. Lidiyalılardan pul kəsməyi öyrənmiş, finikiyalılardan əlifbanı götürmüş, sonralar onu təkmilləşdirmişlər. Yunanlarda elmin, xüsusilə astronomiya və həndəsənin inkişafı Misir və Babilistanın təsiri altında olmuşdur. Yunan incəsənətinə Misir və Yaxın Şərq memarlıq və heykəltəraşlığı böyük təsir göstərmişdir. Arxaik dövrdə ibtidai icma cəmiyyəti İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 180 dağılmış, antik polis "şəhər-dövlətləri" yaranmışdır. Vətəndaş icması-şəhərətrafı kənd təsərrüfatı ərazisi ona aiddir. Bu dövrdə ən böyük polislər Afina, Sparta, Korinf, Arqos, Fivada yaranmışdı. Bütün yunan dünyası Ellada adlanırdı. Qədim Şərq dinləri kimi Yunanıstanda da politeizm-çoxallahlılıq hökm sürürdü. Yunanlara görə əvvəllər əbədi, hüdudsuz, qaranlıq, xaos mövcud idi. Dünyanın həyat mənbəyi onda idi. Hər şey-bütün dünya və ölməz allahlar xaosdan yarandı. Yer ilahəsi Geya da xaosdan yaranmışdır. Həyat mənbəyi olan xaosdan qüdrətli, hər şeyi canlandıran məhəbbət - Eros yüksəlmişdir. Hüdudsuz xaos əbədi qaranlıq - Erebi və qaranlıq gecə - Nyuktu doğurmuşdur. Gecə və qaranlıqdan isə əbədi İşıq-Efir və şən işıqlı Gün - Gemera yaranmışdır. Qüdrətli, bərəkətli torpaq (Yer), hüdudsuz, mavi səma - Uran yaranmış və səma Yer üzünü örtmüşdür. Geyadan yeraltı dünya Tərtər, səma (Uran) doğulmuşdur. Allahların ikinci nəsli Geya və Uranın uşaqları-titanlar olmuşdur. Uşaqlarının onun əlindən hakimiyyəti alacaqlarından qorxan Uran titanları yerin altında saxlamışdır. Lakin titanlar azad ola bilmiş, atalarmı devirmiş, onlardan biri Kron dünya üzərində ağalıq etməyə başlamışdır. Onun özünü də kiçik oğlu Zevs devirmişdir. Onun qardaşı Poseydon dəniz allahı, Aid - yeraltı dünyanın allahı, işıq və poeziya allahı Apollon (onu doqquz muza-incəsənət və elmin hamisi müşayiət edir), Afrodita - gözəllik allahı, od və dəmirçilik allahı Hefest, Ares müharibə allahı, Afina- müdriklik allahı, Demetr - əkinçilik hamisi, Afina-toxuculuq hamisi, üzümçülük hamisi - Dionisi, ticarət hamisi Hermes və s. idi. 776 - cı ildən başlayaraq hər dörd ildən bir Zevsin şərəfinə Olimpiya oyunları keçirilirdi. Antik dövrün ilk fəlsəfi sistemi - naturfəlsəfə həmin dövrdə yaranmışdır. Həmin sistemin filosoflarından Fales suyu bütün şeylərin əsası, Anaksimandr - apeyronu ilk materiya, Anaksimen - havanı ilkin əsas kimi götürürdü. Pifaqor (e.ə. VI əsr) dünyanın ilkin səbəbi kimi sayı, rəqəmi götürürdü. Bu dövrdə Heraklit kimi filosof da yaşayıb yaratmışdır. Məşhur Hesiod (e.ə. VIII-VII əsr) «Teoqoniya», «Əməklər və illər» əsərlərini yaratmışdır. Bu dövr ədəbiyyatında epos tədricən öz yerini lirik poeziyaya verir. İnsana, onun daxili aləminə diqqət müasiri olduqları həyat hadisələrin xarakterinin təhlili Arxiloxun (e.ə. VII əsrin ikinci yarısı), Solonun (e.ə. 635-559), Alkeyin (VII əsrin sonu - VI əsrin birinci yarısı), Anakreontun (570-478) və s. yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Safonun (e.ə. V11-VI) poeziyası indi də gözəlliyini saxlamaqdadır. VIII-VII əsrlərdə Yunan tarixşünaslığı yaranır. Loqoqraflar ilk dəfə olaraq mifoloji süjetlərin real əsaslarını aşkar etməyə cəhd edirdilər. Yunan xoru və teatrı yaranır. Dramatik tamaşalardan, xordan iştirakçı şəxslərdən birinin ayrılması - aktyorun seçilməsi əlamətdar bir hadisə idi. Arxaik dövrdə incəsənət inandırıcı forma axtarışları həm cismani, həm də ruhən gözəl olan estetik idealın-polis vətəndaşının təcəssümü mühüm yer tutmuşdur. Özünəməxsus arxaik yunan mədəniyyəti klassik mədəniyyətin çiçəklənməsi üçün təməl rolunu oynamışlar. Bu da öz növbəsində dünya sivilizasiyasının inkişafında böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Yunan-İran müharibələri dövrü (500-449) ilə antik polisin - arxaik dövrün formalaşması başa çatır və klassik dövr başlanır. Yunanların qələbəsi, klassik quldarlığın tam formalaşması, polis demokratiyasının inkişafı Yunanıstanın iqtisadi, siyasi yüksəlişini şərtləndirmiş, mədəniyyətin çiçəklənmə mərhələsinə daxil olmağına kömək etmişdir. Bu dövrdə, xüsusilə Periklin idarəçiliyi dövründə Yunan mədəniyyətinin mərkəzi Afina hesab olunurdu. İlk dəfə bölünməz hissəciklər-atomlar nəzəriyyəsini elmə Demokrit (e.ə. V əsr) gətirmişdi. O, belə hesab edirdi ki, dünyada atomlardan və boşluqdan başqa heç nə yoxdur. Əgər Demokrit idrakın obyektiv xarakterini etiraf edirdisə, sofistlərə görə nə qədər həqiqət vardısa, o qədər də insanlar vardır. Sofistlərin ən görkəmli nümayəndəsi Sokrata (469-399) görə mütləq həqiqət vardır, lakin bu yalnız allaha məxsusdur. E.ə. ədəbiyyatda əsas janr faciə olmuşdur. Klassik yunan faciəsinin yaradıcısı Esxilin (525-456) «Zəncirlənmiş Prometey» faciəsi çox məşhur olmuşdur. «Oresteya» trilogiyası da bu qəbildəndir. İkinci böyük faciə ustası Sofokl (497-406) olmuşdur. Ən məşhur faciəsi əfsanəvi hökmdar Edip haqqındadır. Psixoloji dramın yaradıcısı Evripid (480-406) «Medeya» və «Fedra» əsərlərini yazmışdır. Bu dövrün ən böyük komediya ustası Aristofan (445-385) «Dünya», «Atlılar», «Lisistrat» kimi əsərlərində komediyaya siyasi ruh və gündəlik düşüncə tərzi gətirmişdir. E.ə. V əsrdə tarixşünaslıq surətlə inkişaf edir. «Tarixin atası» Herodot (484-470) məşhur «Tarix» əsərini yazmışdır. Əsas süjet Yunan-İran müharibələri olsa da dünyanın digər xalqları haqqında da xeyli məlumatı həmin əsərdə tapmaq mümkündür. İkinci böyük tarixçi Fukidid (460-400) «Pelopennes tarixi» adlı əsərində ilk dəfə olaraq elmi-tənqidi metoddan istifadə etmişdir. E.ə. V əsrdə güclü, enerjili, ləyaqətli, səmimi ruha malik insanın düzgün təsviri yunan incəsənətinin əsas vəzifəsinə çevrilir. Bu insan Yunan-İran müharibəsinin qalibi, polisin azad vətəndaşı olmalıdır. Bu dövrdə realist heykəltəraşlıq inkişaf etmişdir. Fidi həmin dövrün ən qüdrətli heykəltəraşı olmuşdur. «Döyüşçü Afina», «Afina Parfenos», Olimpdəki məbəd üçün «Zevs» və s. onun əsərləri sırasında mühüm yer tutur. Heykəltəraş Miron «Diskobol», heykəltəraş Poliklet qızıl və fil sümüyündən hazırladığı Heranın heykəli, Dorifor «Nizə atan», «Yaralı amazonka» və s. əsərləri ilə çox şöhrət qazanmışdır. Təsviri sənətdə Poliqnot və Apollodor maraqlı əsərləri ilə diqqəti cəlb edir. Məbəd tikintisi çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Olimpdə Zevsin məbədi, Afinada baş məbəd Parfenon diqqətəlayiqdir. Sonralar məşhur Afina Akropolu öz əzəməti ilə seçilməyə başlanmışdır. Çiçəklənmə dövründən sonra böhran, tənəzzül dövrü gəlir. Əslində e.ə. IV əsr Yunan tarixində polisin böhranı tarixidir. Bu böhranın ilkin əlamətləri hələ Afina ilə Sparta arasında İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 181 gedən Pelopennes müharibələri (431-404) dövründə meydana çıxmışdır. Yunan polisinin böhranı qanunauyğun bir hal idi. Əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin yaranmasına, antik mülkiyyət forması şəhərlərin iqtisadi bazasının ləğvinə gətirib çıxardı. Bu dövrdə Makedoniya II Filippin və onun oğlu İsgəndərin dövründə güclənməyə başladı. Kinik fəlsəfi məktəbi - Antisfen (e.ə. 450-360) Sinodlu Biogen (e. 414-323) inkişaf edirdi. Kinliklərə görə insan cəhdinin son məqsədi xeyirxahlıqdır. Böhran dövründə iki dahi filosof Platon (e.ə. 427-348) və Aristotel (e.ə. 384-322) yaşayıb yaratmışlar. Platon Sokratın şagirdi idi və onun ölümündən sonra Afinada xüsusi məktəbini- Akademiyanı yaratmışdı. Dünyanı idealist mövqedən izah edən Platon cəmiyyəti üç təbəqəyə bölürdü: 1. hakimlər-filosoflar; 2. hərbçilər; 3. kəndlilər, sənətkarlar, tacirlər. Platonun şagirdi Aristotel müəllimi öldükdən sonra öz məktəbini - Likeyi yaratmışdır. O, siyasət, biologiya, fizika, mexanika, botanika, riyaziyyat və s. dair əsərlər yazmışdır. Aristotelin təlimində forma və materiyanın qarşılıqlı münasibəti əsas məsələsidir. Forma başlanğıcıdır. O, formasız, ölü materiyaya müəyyənlik verir. Bu dövrdə natiqlik sənəti inkişaf etmişdir. Onların başında Demosfen (e.ə. 384-322) dururdu. IV əsrin ən görkəmli tarixçilərindən biri Ksenofont (e.ə. 430-354) olmuşdur. «Anabasis», «Yunan tarixi» əsərləri ilə hələ sağlığında böyük şöhrət qazanmışdı. Bu dövrdə teatr, heykəltəraşlıq da yüksək inkişaf etmişdir. Makedoniyalı İsgəndərin (356-323) Şərqə yürüşü ellinizm mədəniyyətinin inkişafına imkan yaratmışdır. Bu dövrdə Arximed (e.ə. 287-212), Evklid (e.ə. III əsr), Eratosfen (e.ə. 276-194), Samoslu Aristarx (e.ə. IV-III əsr, Yerin öz oxu ətrafında fırlandığını göstərmişdir), İsgəndəriyyəli Hipparx (e.ə. 180- 125) və Heron (e.ə. I əsr) böyük elmi kəşflər etmişlər. Bu dövrdə bir sıra şəhərlərdə məşhur kitabxanalar yaranırdı. Onlardan ən məşhuru İsgəndəriyyə və Perqam kitabxanaları idi. Realist məişət komediyası ustası Menandr (e.ə. 343-291), eposu diriltməyə cəhd edən Rodoslu Apolloni (e.ə. 295-215), poema, himn, lirik şeirlər müəllifi Kallimax (e.ə. 310-240), idilliyanın banisi Feokrit (e.ə. IV-III əsrlər), tarixçi Polibi (e.ə. 200- 120), filosof Epikur (e.ə. 341-270), Zenon (e.ə. 336-264) və b. böyük şöhrət qazanmışdır. Eklektizm, bir sıra cərəyanların birləşdirilməsi, etik istiqamət, sinkretizm, stoisizm və s. geniş yayılmışdır. Həmin dövr mədəniyyətin sintezi kimi tarixdə əvəzsiz rol oynamışdır. Ellin mədəniyyətinin şərq mədəniyyəti ilə yaxinlaşmasi. İsgəndər öləndən sonra onun imperiyası parçalandı Makedoniyada Antiqonlar padşahlığı, Misir Ptolemeyləri çarlığı, Suriya Selevkilər çarlığı yarandı Yunanlar və makedoniyalılar şərqə axışmağa başladılar. Şərqin köhnə şəhərləri böyüdü. Nil çay deltasında e.ə. III əsrdə salınmış İsgəndəriyyə Misirin paytaxtı, dünyanın ən zəngin şəhəri oldu. Nil çayını Qırmızı dənizlə birləşdirən kanal çəkilmişdi Buradan başlanan karvan yolu İran körfəzinə, oradan da Hindistana gedirdi. İsgəndəriyyəyə Misirdən taxıl və papirus, Nubiyadan qızıl və fil sümüyü, Avropadan və Asiyadan müxtəlif mallar gətirilirdi Şəhərin qarşısındakı Faros adasında 140 m hündürlüyündə mayak tikilmişdi. Bu dünyanın yeddi möcüzəsindən biri idi. İsgəndəriyyədə dəbdəbəli padşah sarayları, gimnaziyalar, rəsədxana, kitabxana və s. var idi. Burada Musey, yəni muzaların ibadətgahı yerləşirdi. E.ə. III əsrin əvvəllərində yaradılmış musey antik dünyanın əsas elm mərkəzlərindən biri idi. Burada görkəmli alimlər (Arximed, Evklid və b.), filosoflar, şairlər işləyib yaratmışdılar. Burada olan kitabxananın fondunda 700 min kitab var idi. Alimlər demək olar ki, elmin bütün sahələrində çalışırdılar. E.ə. 47-ci ildə İsgəndəriyyə kitabxanası yanmış, sonra bərpa edilmişdi. Eramızın 391-ci ilində fanatik xristianlar kitabxananı dağıtmış, VII-VIII əsrlərdə ərəblər kitabxananı tamamilə məhv etmişdilər. Elmi əsərlər əsasən dana və quzu dərisindən düzəldilmiş perqament üzərində yazılırdı. Bu dəri Kiçik Asiyadakı Perqam şəhərində hazırlanırdı və şəhərin adı ilə adlanırdı. Beləliklə, e.ə. III-II əsrlərdə Aralıq dənizi sahillərində elm ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. E.ə. III əsrdə İsgəndəriyyədə məşhur alim, İsgəndəriyyə məktəbinin ilk riyaziyyatçısı Evklid (e.ə. III əsr) çalışırdı. Evklid alqoritmi, Evklid fəzası, Evklid həndəsəsi onun adı ilə bağlıdır. Arximed (e.ə. 287-212) Siciliyadan buraya işləməyə gəlmişdi. “Mənə dayaq nöqtəsi verin, yeri tərpədim”, “evrika” kəlamları onun adı ilə bağlıdır. Arximed qanununu o kəşf etmişdir. Sirakuz şəhərinin müdafiəsi zamanı II Pun müharibəsində öldürülmüşdür. Sadə dori üslubu dəbdəbəli padşah saraylarını memarlıq cəhətdən təmin etmirdi. E.ə. III-II əsrlərdə yaraşıqlı Korinf sütunları geniş yayıldı İncəsənətdə insanın daxili aləmini açmaq, onu canlı göstərmək cəhdi əsas yer tuturdu. Şərq incəsənət mərkəzlərindən biri Perqam şəhəri idi. Burada Olimp allahlarının Nəhənglər üzərində qələbəsini təsvir edən 140 m uzunluğunda, 2 m hündürlüyündə relyef yaradılmışdı. Burada insan surətləri çox canlı təsvir olunmuşdur. Beləliklə, e.ə. III-II əsrlərdə yunan mədəniyyəti ilə şərq mədəniyyətinin qovuşması nəticəsində “ellin mədəniyyətin” yarandı. Bu mədəniyyətdə yunan və şərq mədəniyyətlərin ən gözəl xüsusiyyətləri öz əksini tapmışdır. Qədim Yunanıstanın görkəmli mədəniyyət xadimləri İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 182 E.ə. 525-456 Dramaturq Esxil 500-431 Heykəltəraş Fidi 484-425 “Tarixin atası” Herodot 497-406 Dramaturq Sofokl 480-406 Dramaturq Evripid 460-395 Tarixçi Fukidid 430-355 Tarixçi Ksenofont 471-399 Filosof-idealist Sokrat 460-370 Filosof-idealist Demokrit 450-388 Dramaturq Aristofan 436-337 Natiq, yazıçı-publisist İsokrat 427-347 Filosof-idealist Platon (Əflatun) 384-322 Filosof Aristotel (Ərəstun) 341-270 Filosof-materialist Epikur 384-322 Natiq Demosfen 390-315 Natiq Esxin 370-334 Heykəltəraş Praksitel 342-292 Dramaturq Menandr III əsrin ortaları Riyaziyyatçı Evklid 282-212 Riyaziyyatçı, fizik Arximed III əsr Fizik Straton 310-230 Samoslu astronom Aristarx 275-208 Coğrafiyaşünas, astronom, riyaziyyatçı Erastofen Təqr. 300 Təbib Herofil 200-120 Tarixçi Polibi İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 183 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 184 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 185 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 186 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 187 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 188 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 189 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 190 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 191 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 192 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 193 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 194 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 195 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 196 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 197 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 198 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 199 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 200 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 201 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 202 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 203 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 204 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 205 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 206 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 207 İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva . QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 208 |