Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli
Yüklə 2,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ir m etr li k q at ın ın or ta e le m en t t ər k ib i (m ütl əq qu ru ç əkiy ə gör ə % -l ə) T o rpa qla r O H C N P S Si Al Fe Ti Mn Ca Mg K Na Hum us Ka rbona tla r T o rf lu
3 6 ,8 6
5 ,3 3
5 3 ,3 3
- 1 ,9 0 0
0 ,2 0 0 0 ,2 4 0
1 ,0 0 0 ,1 2
0 ,5 0
- 0 ,0 5
1 ,2 0
0 ,1 3 0 ,3 0
0 ,0 7
P o dzo llu
Gillic əli
4 9 ,6 0
0 ,0 6 0 ,6 6
- 0 ,8 0 0 ,0 5 4
0 ,0 3 1
3 4 ,8 6 6 ,3 3
3 ,0 2
0 ,2 8 0 ,2 0
0 ,7 8
0 ,7 2 2 ,0 4
1 ,2 8
Qu m sal 5 0 ,6 6
0 ,0 5 0 ,6 7
- 0 ,0 6 6
0 ,0 2 2 0 ,2 0
3 9 ,5 7 4 ,3 1
1 ,1 6
- - 0 ,5 8
0 ,7 0 1 ,8 1
0 ,9 0
Qu m lu 5 2 ,2 0
0 ,0 4 0 ,6 4
- 0 ,0 6 0
0 ,0 2 2 0 ,0 2 6
4 3 ,7 7
1 ,7 2
0 ,5 5 - 0 ,0 6
0 ,2 8 0 ,0 9
0 ,3 3
0 ,1 6 Sar
ı- p o d zo l 4 9 ,1 0
0 ,0 8
1 ,1 2 - - 0 ,1 0 5
0 ,0 5 6 3 3 ,8 5
6 ,9 8 3 ,1 1
- 0 ,2 0 0 ,8 0
0 ,6 0
2 ,5 0 1 ,4 3
Qle y li -ç ür ün tü lü
4 9 ,1 0 0 ,0 8
1 ,1 7
- - - - 3 3 ,0 2
7 ,3 9 3 ,1 2
- 0 ,0 9 1 ,1 5
0 ,8 1
2 ,6 4 1 ,4 1
B o z- m eş ə 4 9 ,2 7 0 ,0 9
1 ,2 5
0 ,0 4 0 ,1 1 5
0 ,0 4 4
0 ,0 7 6 3 3 ,4 5
6 ,6 7 3 ,8 0
0 ,4 5
0 ,0 6 1 ,2 4
1 ,0 2
1 ,6 0 0 ,7 6
Ç ür ün tü lü - kar bo natlı
5 0 ,1 2
0 ,0 8 1 ,2 1
0 ,9 3
- 0 ,1 0 0
0 ,0 5 6
3 0 ,1 4 6 ,8 0
3 ,1 5
- 0 ,1 1
3 ,6 0
1 ,8 3 1 ,1 8
0 ,7 5
52
C ədv əl 2 -nin davam ı Yu yu lm uş
q ar ato rp aq lar 4 9 ,9
0 ,1 7
2 ,3 6 0 ,1 0
- 0 ,0 6 1
0 ,0 1 8 3 1 ,9 4
6 ,8 4 3 ,7 9
0 ,5 2
0 ,0 8 1 ,2 2
0 ,8 2
1 ,3 8 0 ,6 8
T ip ik q ar ato
rp aq lar 4 8 ,0
0 ,2 2
3 ,0 9 0 ,3 0
- 0 ,1 0 0
0 ,1 3 6 3 1 ,2 8
7 ,0 9 3 ,7 1
0 ,3 6
0 ,1 6 2 ,0 0
0 ,9 7
1 ,7 1 0 ,8 3
A d i q ar ato
rp aq lar 4 9 ,3
0 ,1 5
2 ,0 5 0 ,4 8
- 0 ,7 0 0 ,1 6 8
3 1 ,3 2
6 ,8 8
3 ,6 9 0 ,4 7
0 ,0 5
2 ,4 7 1 ,0 0
1 ,3 2
0 ,5 7 C ən u b
q ar ato rp aq lar 4 9 ,4
0 ,1 1
1 ,5 0 0 ,6 7
- 0 ,0 6 4
0 ,2 2 0 3 1 ,2 3
6 ,4 0 3 ,0 4
0 ,5 0
0 ,0 2 4 ,2 0
1 ,1 9
0 ,9 7 0 ,4 4
Qaf qaz ya nı q ar ato rp aq lar
4 8 ,8
0 ,1 2 1 ,6 2
0 ,2 5
- 0 ,0 4 8
0 ,1 7 2
3 1 ,2 9 8 ,1 4
3 ,5 0
- 0 ,0 5
2 ,1 0
0 ,9 5 1 ,7 5
1 ,1 9
A zo vy an ı q ar ato
rp aq lar 4 9 ,6
0 ,3 7
1 ,5 9 0 ,5 9
- 0 ,0 5 2
0 ,0 4 8 3 1 ,8 0
6 ,6 5 2 ,9 4
- 0 ,3 1 3 ,1 0
0 ,8 8
1 ,5 3 0 ,9 4
Şab alıd ı 4 8 ,8 5 0 ,0 8
1 ,1 5
0 ,8 6 0 ,1 1 5
0 ,0 6 7
0 ,1 9 4 2 9 ,9 0
6 ,5 3 3 ,6 4
0 ,5 1
0 ,1 8 3 ,7 0
1 ,0 9
1 ,5 8 1 ,0 6
Qo n u r sə h ra 5 ,1 4
0 ,0 4
0 ,5 2 - 0 ,0 5 0 0 ,0 2 2
0 ,0 7 6
4 3 ,7 7 1 ,0 8
0 ,7 0
- 0 ,0 1
0 ,2 8
0 ,1 8 0 ,2 7
0 ,3 0
B o z- q əhv
əyi
4 9 ,0 4 0 ,1 6
2 ,1 7
0 ,8 6 - - 0 ,1 0 0
3 0 ,0 0 6 ,4 9
3 ,7 8
0 ,3 2 0 ,0 9
3 ,2 6
0 ,8 0 1 ,6 7
1 ,0 5
B o z- m eş ə 4 7 ,9 3
0 ,1 1
1 ,5 9 0 ,2 5
0 ,1 5 0 0 ,0 6 2
0 ,1 5 0
2 8 ,8 9 8 ,2 3
5 ,7 7
0 ,3 8 0 ,1 7
1 ,9 8
1 ,0 8 1 ,4 1
1 ,0 9
B o z to rp aq lar
5 0 ,0 0 0 ,0 4
0 ,5 0
1 ,2 4 0 ,0 7 0
0 ,0 7 4
0 ,0 8 0 2 5 ,8 6
7 ,2 1 3 ,8 9
- 0 ,2 0 5 ,0 4
1 ,4 4
1 ,8 0 1 ,1 6
53 Element tərkibinə görə profildə ən çox fərqli cəhətlər torflu, elyuvial, karbonatlı və şorlaşmış horizontlarda müşa- hidə olunur. Ayrı-ayrı elementlərin miqdarı geniş intervalda dəyişir. Məsələn, torflu torpaqlar istisna olmaqla qalan torpaq- larda silisiumun miqdarı 22-dən 44%-ə qədər tərəddüd edir. Alüminiumun miqdarının diapazonu – 1-8%, dəmirinki isə – 0,5-6% təşkil edir. Kiçik tərəddüdlərə baxmayaraq, hər bir elementin miqdarının intervalı mövcuddur. Aşığıda bəzi elementlərin tipik interval miqdarını faizlə göstəririk.
Si ................... 26-44 Al ................... 1-8 Fe ................... 0,5-6 Ca .................. 0,3-5 K .................... 0,2-3 Na .................. 0,2-2 Mg ................. 0,1-2 Ti ................... 0,2-0,5 Mn ................. 0,01-0,3 C üzvi
............... 0,5-4 N .................... 0,05-0,2 P .................... 0,02-0,1 S .................... 0,02-0,2 H .................... 0,04-0,2
Torpağın element tərkibi onun qranulometrik tərki- bindən, tipindən, horizontundan və kimyəvi elementlərin xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. Məsələn, yüngül torpaqlarda silisiumun miqdarı SiO 2
formasında olmaqla çox, digər elementlərinki isə az olur. Kar- bon isə karbonatlar şəklində əsasən yuyulmamış torpaqlarda və karbonatlı süxurlar olan yerlərdə mövcuddur. Kükürdün miqdarı isə qeyri-üzvi karbonun miqdarı ilə eynilik təşkil edir. Torpaqəmələgətirən süxurlarla müqayisədə torpaqda üzvi karbonun və digər biogen elementlərin nisbi miqdarı humusla toplanır. Si, Al, Fe, Mg, K, Na kimi elementlər isə torpaq- əmələgətirən süxurlardan torpağın müxtəlif qatlarına paylanır. 54
Ona görə də, bu elementlərin bir metrlik qatdakı miqdarı tor- paqəmələgətirən süxurların tərkibi ilə oxşardır. Sadə duzları (CaCO
3 , CaSO
4 , MgSO
4 , NaCl, NaHCO 3 ) əmələ gətirən bu elementlər xüsusi yer tuturlar. Asan və çətin mənimsənilən duzlarla birlikdə onlar torpaq profilindən kənara çıxaraq elyuvial landşafta yaxud axmaz qatlara düşürlər. Onların torpaq profilində yayılması əhəmiyyətli dərəcədə su rejiminin xarakteri ilə bağlıdır. Torpaqəmələgəlmənin gedişində element tərkibinin differensasiyası həm şaquli həm də üfuqi istiqamətdə gedir. Üfiqi istiqamətdə torpaq kütləsinin əsas hissəsini kar- bonatlar (60-80%) təşkil edir. SiO 2 -nin də miqdarı əhəmiy- yətli dərəcədədir (15-30%), Al 2 O 3 – 2-5%, Fe 2 O
isə 1% , fai- zin onda bir hissəsi qədər Na, K, S ancaq faizin yüzdə bir hissəsi qədər isə P olur. Torpaqda mütləq miqdarına görə elementlər bir neçə qrupa bölünür. Birinci qrupa O və Si aiddir ki, bunların miq- darı torpaq kütləsinin 80-90%-ni təşkil edir. İkinci qrupa faizin 10 payından çox hissəsini tütan elementlərdir: Al, Fe, Ca, Mg, K, Na, C. Bu iki qrupa daxil olanlar tipik makroele- mentlərdir. Üçüncü qrupa daxil olan elementlər Ti, Mn, N, P, S makro və mikroelementlər arasında keçid təşkil edir. Mikro və ultramikroelementlərin miqdarı torpaqda n10 -3 - n10 -10
%-lə ölçülür və bunlar aşağıdakılardır: Ba, Sr, B, Rb, Cu, V, Cr, Ni, Co, Li, Mo, Cs, Se və s. Makroelementlərin və mikroelementlərin bir-birindən fərqləndirilməsi torpaqda və canlı orqanizmlərdə onların miq- darı ilə aparılır. Adətən, o elementləri mikroelementlər adlan- dırırlar ki, onların canlı orqanizmlərdə miqdarı çox az olur, lakin çox mühüm fizioloji funksiyalar həyata keçirirlər. 55
Bu cür təyinetmələr şərti xarakter daşıyır, çünki bəzən elə kimyəvi element olur ki, şəraitdən asılı olaraq özünü mik- roelement kimi, bəzən isə makroelement kimi aparır. Buna misal olaraq kalsiumu göstərə bilərik. Məlumdur ki, kalsium tipik makroelementdir, çünki torpağın tərkibində onun miq- darı böyük faizlərlə ölçülür. Canlı orqanizmlərdə də o makro- element kimi çıxış edir. Belə ki, konstitusion funksiyaları yerinə yetirir, tikinti materialı olaraq sümüyün tərkibində fəaliyyət göstərir. Amilaza fermentinin tərkibində bu element mikroelement funksiyasını yerinə yetirir. Kalsiumdan başqa dəmir, maqnezium da özlərini bu cür aparırlar. Yəni torpaqda makroelement sayılan bu elementlər canlı orqanizmlərin tərki- bində tipik mikroelementlərdir. Hemoqlobin və xlorofillin tərkibinə mikroelement kimi daxildirlər. Bütün bunlara əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, mikroelementlər canlı orqanizmlərdə bioloji proseslərin həya- ta keçməsi üçün aktivləşdirici və təşəbbüskar rolunu oyna- yırlar. Elementlərin yüksək biokimyəvi aktivliyi elektronların energetik səviyyələri, yarımsəviyyələri və orbitalları üzrə pay- lanmasından asılıdır. Atomlarda elektronların paylanması üç əsas qaydaya tabe olur: 1. Minimum enerji prinsipi (Kleç- kovski qaydaçı); 2. Pauli prinsipi; 3. Hund qaydası. Yüklə 2,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|