Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 23 may 2012-ci il tarixli

i

 olduqda 

və 

 bu şərtlə ki, H

i

< H<100%  olsun. 

 

Nəzəri  cəhətdən  ifadə  etsək  (şəkil  6)  görərik  ki, 

  – 

daha  çox  humuslu  nümunələrin  əksetdirmə  əmsalıdır.  Çünki 

burada  humus  tamamilə  mineral  hissəcikləri  bürüyür,  yaxud 

əhatə  edir;  H

i

  –  torpaq  səthində  olan  hissəcikləri  örtən  üzvi 

maddənin miqdarıdır. 

88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ġəkil 6. Spektral əksetdirmə əmsalının  

üzvi maddələrin miqdarından asılılığı 

 

Torpaqda  humusun  miqdarı  H

i

  -dən  böyük  yaxud  bəra-

bər olduqda, əksetdirmə əmsalı olan 

 çox zaman sabit qalır, 

və  ya  nümunənin  götürüldüyü  zonalardan  asılı  olaraq  dəyişə 

bilər. 

 kəmiyyəti humin maddələrinin tərkibi və xassələrin-

dən,  humin  və  fulvo  turşularının  nisbətlərindən  və  eləcə  də 

optiki sıxlığından asılıdır. Əgər humus torpağın bərk fazasın-

dakı mineral hissəcikləri tam örtməyibsə onların da bu kəmiy-

yətə  təsiri  qaçılmazdır.  Bu  zaman  əyrinin  ekstrapolyasiyası 

(kənar qiymətləmə) ordinat oxunu kəsən zamanı 

 kəmiyyəti 

(H=0  olduqda)  торпаьын  щумузсуз  mineral  hissələrindən  və 

oksidləşmə-reduksiya  proseslərindən  asılı  olacaqdır.  Onda 

A=

-

  tənliyi 

-H  rabitəsini  reallaşdıracaqdır.  Əgər  dia-

pazon  böyük  olarsa  istər  yerüstü,  istərsə  də  distansion  aero-

89

 

 

kosmik  üsullarla  torpaqda  humusun  miqdarını  təyin  etmək 

mümkündür.  Tənlikdə  A  və  K  əmsallarını  yalnız  ümumi  tip 

(kimyəvi  və  morfoloji)  humusa  malik  olan  torpaqlarda  sabit 

hesab etmək olar: 

 tənliyini səhra torpaqlarına 

şamil etmək olar. 

Çəmən, çimli, torflu, podzollu torpaqlar üçün isə tənlik 

bu cür ifadə olunacaqdır: 

 (şəkil 7). 

Bu onunla izah edilir ki, səhra torpaqlarının humusunda 

humin turşularının miqdarı çox olduğuna görə daha yaxşı rəng 

vermə qabiliyyətinə malikdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ġəkil 7. Torpağın əksetdirmə qabiliyyətinin üzvi 

maddələrdən asılılığı: 

1 – orta kəmiyyət, 2 – tərəddüd hüdudları 

 

90

 

 

İnteqral əksetdirmə kəmiyyətləri torpaqların zonal-gene-

tik sıralarında ciddi ardıcıllıq və gözəçarpacaq dərəcədə fərq-

lərlə  müşayiət  olunur  (cədvəl  5).  Cədvəldən  göründüyü  kimi 

ən az əksetdirmə qaratorpaqlarda və tünd-boz meşə torpaqla-

rında müşahidə edilir. Ən çox əksetdirmə boz torpaqlara məx-

susdur.  Karbonun  mineral  birləşmələri  yəni  torpaq  karbonat-

ları üzvi maddələrdən  fərqli  olaraq spektral əksetdirmə qabi-

liyyətini  artırır.  Praktiki  olaraq  bu  funksiyanı  CaCO

3

  və 

MgCO

3

  yerinə  yetirir.  Digər  karbonatların  iştirakı  az  müşa-

hidə edilmişdir.  Lyösslü  süxurlarda  əksetdirmə qabiliyyətinin 

artmasını  onun  tərkibində  olan  CaCO

3

-la  bağlı  olduğu  artıq 

sübut olunmuşdur. 

Üçüncü tip spektrləri torpaqda dəmir oksidləri və hidr-

oksidlərinin  toplanması  ilə  əlaqələndirirlər.  Təmiz  kaolinitin 

spektral  əksetdirmə  qabiliyyəti  400-550  nm  olur,  hətta 

 

qiyməti 750 nm-də belə dəyişilmir (şəkil 8). Kaolinitdə dəmir 

oksidin  miqdarı  artan  kimi  əksetdirmə  qabiliyyəti  kəskin  su-

rətdə  azalaraq  400  nm-dən  aşağı  düşür.  Şəkildən  göründüyü 

kimi kaolinitə Fe(OH)

3

 və  ya  Fe

2

O

3

 əlavə edildikdə əyrilərdə 

bükülmələr  hiss  edilir.  Bu  həmin  torpaqlarda  rənglərin  sarı-

qonurdan qırmızı-qonura kimi dəyişilməsi ilə nəticələnir. 

Torpağın spektral əksetdirmə qabiliyyətini, onun kəmiy-

yət  tərkibini  xarakterizə  etmək  üçün  tədqiq  etdikdə,  nəzərə 

almaq  lazımdır  ki, 

  və 

  kəmiyyətləri  çox  güclü  surətdə 

torpağın nəmliyindən və qranulometrik tərkibindən asılıdır. 

 

 

 

91

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ġəkil 8. Dəmir birləĢmələrinin torpağın əksetdirmə 

qabiliyyətinə təsiri 

1 – kaolinit,  

2 – kaolinit + Fe(OH)

3

;  

3 – kaolinit + Fe

2

O

3 

 

 

 

нм 

92

 

 

Cədvəl 5 

Torpağın humuslu horizontunda iĢığın inteqral 

əksetdirmə tərəddüdlərinin hüdudu və orta qiymətləri 

 

Torpaqlar 

Ġnteqral 

əksetdirmənin 

orta arifmetik 

kəmiyyəti % 

Orta 

arifmetik 

səhvlər 

Tərəddüdlərin 

ehtimal 

hüdudları 

P=0,95 

Dağ-çəmən 

9,3 

0,31 

6,9-11,7 

Torflu 

7,9 

0,49 

4,7-11,1 

Çəmən və 

çəmən-bataqlıq 

13,1 

0,52 

9,5-16,7 

Çimli-podzol 

16,9 

0,78 

10,5-23,3 

Açıq-boz meşə 

21,1 

0,57 

17,2-25,0 

Boz meşə 

18,1 

0,54 

13,9-22,3 

Tünd-boz meşə 

7,4 

0,41 

4,1-10,7 

Tipik 

qaratorpaqlar 

8,2 

0,25 

6,4-10,0 

Adi 

qaratorpaqlar 

7,9 

0,18 

6,4-9,4 

Qafqazyanı 

qaratorpaqlar 

11,6 

0,32 

8,9-14,3 

Şabalıdı 

13,2 

0,21 

11,6-14,8 

Açıq-şabalıdı 

21,8 

0,32 

19,3-24,3 

Boz torpaqlar 

27,7 

0,28 

25,7-29,7 

Qırmızı 

torpaqlar 

18,6 

0,17 

17,4-19,8 

Sarı torpaqlar 

16,6 

0,45 

13,4-19,8 

 

Qeyd: P – ehtimal səviyyəsi 

93

 

IV FƏSİL 

 

TORPAQDA QƏLƏVİ VƏ QƏLƏVİ-TORPAQ  

ELEMENTLƏRİNİN BİRLƏŞMƏLƏRİ 

 

Torpaqda  D.İ.Mendeleyevin  elementlərin  dövri  siste-

minin I və II qrup elementləri çox geniş hüdudlarda variasiya 

edərək, müxtəlif forma və birləşmələr əmələ gətirirlər. Torpaq 

və  süxurlarda  bu  makroelementlərdən  ən  çox  Na,  K,  Mg  və 

Ca  olur,  onların  miqdarı  kütlədə  tam  faizlərlə  ifadə  olunur, 

yaxud  0,3-0,9  M/kq-a  çata  bilir  (cədvəl  6).   Bu  qrupun qalan 

elementləri  kəmiyyətcə  miqdarına  görə  mikro  və  ultramikro-

elementlərə aid edilir. 

Qələvi  metallara  ancaq  Li-Cs  yarımqrupu  elementləri 

aid edilir. Bunların oksidləri su ilə qarşılıqlı təsirə girəndə qə-

ləvilər  əmələ  gəlir.  Bu  elementlər  xarici  elektron təbəqəsində 

olan yeganə elektronu çox asanlıqla verə bilirlər və bir valent-

li kation əmələ gətirirlər. Xarici elektron təbəqəsində bir elek-

tronla təsvir olunurlar s

1

, ancaq K, Rb və Cs-un tamamlanma-

mış orbitalları mövcuddur. Torpaq kütləsinin formalaşmasın-

da real konstitusion rolu ancaq kalium və natrium oynayır və 

bir çox birləşmələrin qurulmasında fəal iştirak edirlər. 

 

 

 

 

 

 

94

Cədvəl 6 

I və II qrup elementlərinin torpaqda və litosferdə  

orta hesabla miqdarı , % 

 

Element  Litosfera  Torpaq  Element  Litosfera  Torpaq 

Li 

210

-2 

310

-3 

Be 

n10

-4 

n10

-4 

Na 

2,0 

0,63 

Mg 

2,1 

0,63 

K 

1,1 

1,36 

Ca 

2,6 

1,37 

Rb 

410

-3 

n10

-3 

Sr 

510

-2 

510

-2 

Cs 

110

-4 

610

-4 

Ba 

0,10 

610

-2 

 

 

 

Ra 

- 

810

-7 

 

Torpaqların və süxurların tərkibində kalium və natrium 

müxtəlif  qrup  birləşmələr  əmələ  gətirirlər.  Bunların  çox  his-

sələri turş və əsası minerallar sayılan çöl şpatı və slyudalarda 

mühüm  birləşmələr  əmələ  gətirərək,  torpaq  uducu  komplek-

sində və həll olan duzlarda mübadiləvi kationları (K

+

 və Na

+

) 

kimi iştirak edirlər. 

Müxtəlif formalı kalium və natrium birləşmələrinin nis-

bətlərini  torpaqda  element  kimi  yayılmalarını  və  müxtəlif 

ehtiyat növlərini N.İ.Qorbunov aşağıdakı kimi təklif etmişdir. 

Bu elementlərin torpaqda ümumi miqdarını o, ümumi ehtiyat 

adlandırır. Hansı ki, bura sonrakı ehtiyat növlərini də aid edir. 

Torpaqdan aqrokimyəvi  üsulla ayrılan çəkintidə  olan miqdarı 

–  bilavasitə  ehtiyat  adlandırılır.  Bura  əsasən  duzlarda  həll 

olan  kationlar  və  mübadiləvi  kationlar  aid  edilir.  Torpağın  il 

fraksiyasında olan elementlərin miqdarı yaxın ehtiyat adlanır. 

Bura qatlar arası zonalarda yerləşən mineralların şişmiş qəfəs-

lərində  olan  kationlar  aiddir.  Potensial  ehtiyat  elementləri 

plagioklaz və çöl şpatlarında olmaqla, qranulometrik element-

lərinin ölçüləri 0,001 mm olan fraksiyaların tərkibinə daxildir-

lər (cədvəl 7). 

95

Cədvəl 7 

K və Na-un bəzi torpaqların ehtiyat qatlarında 

yayılması  (mq/100 q torpaqda) 

 

Torpaqlar 

Dərinlik, 

sm 

Ehtiyatlar 

Potensial  Yaxın  Bilavasitə  Ümumi 

Kalium 

Çimli-podzollu 

0-10 

1408 

236 

7 

1651 

29-37 

1324 

295 

7 

1626 

48-56 

1273 

378 

9 

1660 

100-110 

939 

520 

10 

1469 

Dağ 

qaratorpaqları 

0-10 

1082 

622 

14 

1718 

70-80 

950 

671 

15 

1636 

270 

934 

739 

12 

1685 

Natrium 

Şoranlar 

1-3 

361 

129 

6 

496 

3-15 

376 

179 

224 

779 

15-30 

343 

199 

316 

858 

40-50 

434 

163 

217 

814 

60-75 

465 

119 

74 

658 

200 

422 

161 

75 

658 

 

Ümumi  ehtiyatın  miqdarı  torpağın  qranulometrik  və 

mineraloji  tərkibindən  asılıdır.  Yüngül  torpaqlarda  bütün 

ehtiyat  növləri  aşağı  olur.  Kaolinit  gilləri  üzərində  inkişaf 

etmiş  torpaqlarda  ehtiyat  növləri  daha  az  olur.  Yaxın  ehtiyat 

növü əhəmiyyətli dərəcədə mübadiləvi kationların həcmindən 

asılıdır.  Şorlaşmış  torpaqların  bilavasitə  ehtiyat  növündə 

kalium və natriumun miqdarı maksimum həddə çatır. 

Kalium  əsasən  çöl  şpatının  və  alümosilikatlar  qrupun-

dan  olan  slyudanın  tərkibinə  daxildir.  Kalium  tərkibli  çöl 

96

şpatlarına torpaqda mikroklin, ortoklaz, sanidin,  adulyaz  for-

masında rast gəlinir və ümumi formulası K[AlSi

3

O

8

] şəklində 

təsvir  olnur.  Kaliumun  çöl  şpatları  və  slyudanın  tərkibindəki 

miqdarı 8-14%-ə qədər olur (cədvəl 8). 

Natrium isə plagioklazın izomorf sırasından olan albitin 

Na  [AlSi

3

O

8

]    tərkibində  olaraq,  miqdarı  7,8%-ə  qədər  çatır. 

Plagioklazın başqa bir izomorf qarışığı olan albit və anortitin 

(Ca[AlSi

3

O

8

]Na) tərkibində də natriuma rast gəlmək olar. 

Natrium və kalium bir tipli birləşmələr əmələ gətirir, la-

kin  geokimyəvi  cəhətcə  fərqli  olurlar.  Buna misal  olaraq  Na-

un çöl şpatlarında, kaliumun isə slyudalardakı miqdarını gös-

tərə bilərik. 

Cədvəl 8 

K və Na tərkibli bəzi minerallar 

 

Minerallar 

Formulası 

Miqdarı, % 

Na 

K 

Çöl şpatları 

Ortoklaz 

K[AlSi

3

O

8

] 

- 

14 

Albit  

Na[AlSi

3

O

8

] 

9 

- 

Feldşpatlar 

Nefelin 

mNaAlSiO

4

 + nKAlSiO

4 

+ 

pCaAlSiO

4

 + NaAlSi

3

O

8

 

- 

- 

Na-nefelin 

 

16 

- 

K-nefelin 

 

- 

25 

Leysit 

KalSi

2

O

6

 

- 

18 

Analsim 

NaAlSi

2

O

6

H

2

O 

10 

- 

Slyudalar 

Biotit 

K(Mg, Fe)

3

[AlSi

3

O

10

](OH,F)

2 

- 

6 

 

97

Cədvəl 8-in davamı

 

Minerallar 

Formulası 

Miqdarı, 

% 

Na 

K 

Muskovit 

KAl

2

[AlSi

3

O

10

](OH)

2

 

- 

9,8 

Floqopit 

KMg

3

[AlSi

3

O

10

](OH, F)

2

 

- 

8,6 

Hidroslyudalar   

 

 

Hidromuskovit  KAl

2

[(Si,Al)

4

O

10

](OH)

2

 

 nH

2

O  - 

- 

İllit 

 

- 

5,4 

Sulfatlar 

Tenardit 

Na

2

SO

4 

32 

- 

Mirabilit 

Na

2

SO

4 

 10H

2

O

 

14 

- 

Qlauberit 

Na

2

Ca(SO

4

)

2 

16 

- 

Poliqalit 

K

2

MgCa

2

(SO

4

)

4

 2H

2

O 

- 

13,9 

Boratlar 

Bura 

Na

2

B

4

O

7

 10H

2

O 

12 

- 

Nitratlar 

Natrium şorası  NaNO

3 

27 

- 

Kalium şorası 

KNO

3 

- 

38,6 

Xloridlər 

Qalit 

NaCl 

39 

- 

Karnalit 

MgCl

2

  KCl  6H

2

O 

- 

14 

 

Bu  fərqlər  həmin  elementlərin  kimyəvi  xüsusiyyətləri 

ilə bağlıdır. Belə ki, eyni gücə malik olan bu ionlar K

+

 və Na

+

 

hidratasiya dərəcələrinə və ion radiuslarına görə fərqlənirlər: 

 

 

98

Göstəricilər:   

 

 

Na

+

 

 

K

+

 

İon radiusu,    

 

 

0,98 

 

1,33 

Hidratasiya sayı  

(su molekulları ionlara görə)  

9-11   

5-6 

Hidratlaşmış ionların radiusu,   

7,9 

 

5,3 

 

Kaliumun  slyudalara  uyğunlaşması  kristal-kimyəvi  xü-

susiyyətləri  ilə  əlaqələndirilir.  Slyudalar  üçqatlı  silikatlara 

aiddirlər, hansı ki, hidrargillit tipli oktaedr qatları tetraedr sili-

sium  oksidlərinin  iki  qatları  arasında  yerləşir.  Tetraedr  qatla-

rında dörd ionlu Si

4+ 

və Al

3+

  yerləşmişdir ki, bunlar da çoxlu 

əks qüvvələr yaradır. Lakin kalium ionları bunları kompensa-

siya edə bilir. Yuxarıda göstərildiyi kimi kalium ionunun radi-

usu  1,33    bərabərdir,  oksigen  ionunun  radiusu  da  təqribən 

buna yaxındır – 1,36 . Belə olan halda kalium slyuda paket-

lərini bir-birinə sıx bağlaya bilir ki, bu da termodinamiki əla-

qələr üçün sərfəli hesab edilir. Na

+

 ionunun ölçüsü bildiyimiz 

kimi K

+

-dan kiçikdir (0,98 ), Li

+

 ionunun radiusu lap kiçikdir 

(0,68 ),  yəni  bunların  heç  biri  slyudalarda  kaliumu  əvəz  edə 

bilməz. 

Na və K elementlərinin bu xüsusiyyətlərini qranulomet-

rik  fraksiyalarda  yayılmaları  və  miqdarı  daha  aydın  göstərir 

(cədvəl 9). 

 

 

 

 

 

 

99

Cədvəl 9 

Şoran torpaqların müxtəlif fraksiyalarında  

Na və K miqdarı, % 

 

Fraksiyalar, mm 

Horizont A1 

Horizont C 

Na 

K 

Na 

K 

< 0,001 

0,29 

2,02 

0,31 

2,20 

0,001-0,005 

1,20 

1,98 

1,44 

1,96 

0,005-0,01 

1,34 

1,40 

1,28 

1,37 

0,01-0,05 

1,16 

1,33 

0,88 

1,05 

0,05-0,25 

0,24 

0,60 

0,44 

0,50 

0,25-0,5 

0,09 

0,14 

0,04 

0,07 

Bütöv torpaqda 

0,74 

1,46 

0,84 

1,24 

 

Cədvəldən  göründüyü  kimi  hər  iki  elementin  miqdarı 

fraksiyalarda  kəskin  surətdə  fərqlənir.  Şoranların  qum  frak-

siyasında Na və K miqdarı kəsikn surətdə aşağı düşür. Hətta 

torpaqla müqayisədə 10 və 20 dəfə azalma müşahidə edilir ki, 

bu  da  kvars  və  kvars  tərkibli  mineralların  olması  ilə  əlaqə-

ləndirilir. Toz fraksiyasında hər iki elementin miqdarı artır və 

0,001 mm-dən kiçik fraksiyalarda yenə Na azaldığını görürük. 

Ancaq K miqdarı fasiləsiz olaraq qum fraksiyasından il fraksi-

yasına qədər yüksəlir. Bu həmin fraksiyalarda lay-lay silikat-

ların olması ilə bağlıdır. 

100