Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

1. İnandırma üsulu 

İnandırma  üsulu,  düzgün  tərbiyə  tələblərinin  nədən  ibarət  olmasını  izah  etmək  və  onların  icrasının 

zərurliyinə  tərbiyə  olunanları  inandırmaq,  bu  haqda  onda  əqidə  yaratmaq  üçün  istifadə  edilən  yol  və 

vasitələrə  deyilir.  İnsanın  möhkəm  əqidəyə  müxtəlif  şəraitdə  yiyələnirlər.  Məktəbdə  bu  iş  təlim,  həmçinin 

sinifdən  və  məktəbdənkənar  tədbirlər  prosesində  aparılır.  Təlim  prosesində  bu  iş  müxtəlif  fənlərin  tədrisi  

zamanı həyata keçirilir. Məktəbdənkanar tədbirlər prosesində isə inandırma əxlaqi söhbətlər fərdi söhbətlər 

fərdi  söhbətlər,  tərbiyə  məsələlərinə  dair  məruzə  və  mühazirələr,  disputlar  və  bədii  əsərlərin  müzakirəsi 

vasitəsilə  keçirilir.  Mədəniyyət  və  incəsənət  müəssisələrində  isə  əxlaq  normalarının  doğruluğuna,  onun 

---

həyatın  tələblərindən  irəli  gəlməsinə  inam  təlim  tipli  məşğələlərdə,  müxtəlif  xarakterli  dərnəklərdə, 

yaradıcılıq  birliklərində  yaradılır,  tərbiyə  olunur.  Təlim  tipli  məşğələlər  və  dərnəklərdə  materialların 

məzmunu  tərbiyə  tələblərinə,  cəmiyyətin  tərbiyə  ideyalarına  uyğun  şəkildə  tərtib  edilir.  Məzmun  özü 

mövcud  tərbiyə  tələblərinə,  əxlaq  normalarına  uyğun  hərəkət  etməyin  vacibliyini  tətbiq  edir.  İnandırma 

üsulunun  əxlaqi  söhbətlər  formasından  tərbiyə  ilə  məşğul  olan  bütün  adamlar,  tərbiyəçilər  müəllimlər, 

gənclər təşkilatı, işçiləri və başqaları geniş istifadə edirlər. 

 Əxlaqi  söhbətlərin  mahiyyəti    ondan  ibarətdir  ki,  pedaqoq  müəyyən  əxlaqi  məsələni  canlı  söhbət 

şəklində şərh edir, müəyyən  ardıcılıqla tərbiyə edilənlər qarşısında əxlaq məsələlərinə dair müvafiq suallar 

qoyur,  onların  bu  məsələ  haqqındakı  fikirlərini    aşkara  çıxarır,  dürüstləşdirir  və  dəqiqləşdirir,  həmin 

məsələnin  mahiyyəti  haqqında  düzgün  anlayış  yaradlır.  Müəllim  təlim  prosesində  təlim    materialları  ilə 

əlaqədar olaraq müəyyən əxlaqi söhbətlər aparır, amma söhbətlər dərsin bir hissəsi kimi çıxış edir. Əxlaqi 

söhbətlər  həm  də  dərsdən  kənar  vaxt  aparılardı.  Əxlaqi  söhbətlər    siniflə,  bir  qrup  şagirdlə  və  bir  qrup 

adamlarla  aparıla  bilər.  Mövzu  əxlaq  normaları    və  qaydalarından  şagirdlər  üçn    qaydalardan  və  müxtəlif 

tərbiyə  problemlərindən  götürülə  bilər.  Hər  sinifin  və  ayrı-ayrı  adamlar  qrupunun  öz  yaşına  uyğun  əxlaqi 

söhbət  keçirilir.  Hər  bir    tərbiyəçi  sinif  rəhbəri,  sinif  müəllimi  və    tərbiyəilə  məşğul  olan  digər  şəxslər  

söhbətləri əvvəlcədən planlaşdırılmalıdır. Əxlaqi söhbətləri aşağı siniflərdə sinif müəllimi, yuxarı  siniflərdə 

isə sinif rəhbəri, məktəbdənkanar tərbiyə müəssisələrində isə tərbiyəçi və təlimatçılar aparmalıdırlar. 

Nümunə əxlaqi söhbətlərdə əhəmiyyətli yer tutur. Söhbət aparılan qrupun və ya kollektivin həyatından 

gətirilən müsbət və mənfi faktların təhlili də əxlaqi söhbətin  daha canlı təsir bağışlayır. Mənfi faktları təhlil 

edərkən  qrupun  və  ya  kollektivin  şüurlu  surətdə  pisliyin  mahiyyətinin  dərk  etməsinə,  həmin  pis  hərəkəti 

tənqid etməsinə nail olmaq lazımdır. 

Əxlaqi söhbətlər tərbiyəçi və ya müəllimin giriş sözləri ilə başlanır, o söhbətin mövzusu və məqsədini 

şərh edir, sonra mövzu ətrafında tərbiyə olunanların məlumatlarını üzə çıxarır, alınan cavabları təhlil  edərək 

müəyyən nəticəyə gəlir. 

Tərbiyə olunanları söhbət vaxtı fəallaşdırılması, onların şəxsi münasibətlərinin üzə çıxarılması tərbiyə 

işinin  səmərəliyini  dana  da  artırır.  Əxlaqi  söhbətlər  həmçinin  mədəniyyət  müəssisələrində  də  aparılır.  Bu 

zaman  əxlaqi  söhbətlərin  mövzusunu  insanların  iş  fəaliyyəti,  yerinə  yetirəcəkləri  rəsmi  -  iş  münasibətləri, 

fəaliyyətin tələb  etdiyi  yoldaşlıq,  dostluq,  qarşılıqlı  yardım  münasibətləri təşkil edir.  Bu həm  ayrıca tədbir 

şəklində və yaxud da böyük tədbirin bir hissəsi kimi aparıla bilər. 

Tərbiyə işində əxlaqi söhbətlərlə bərabər fərdi əöhbətlər də əhəmiyyətli yer tutur. Bu tək-tək şəxslərlə 

aparılan əxlaqi söhbətlərdi.  

Fərdi  söhbətlər,  adətən  tərbiyə  olunan  tərəfindən  müəyyən  əxlaq  norması  pözulduqda,  onun 

hərəkətlərində xoşa gəlməz hallar müşahidə edildikdə aparılır. Burada məqsəd tərbiyə olunanı pis hərəkəti 

ətrafında  düşündürməkdən  və  əxlaqi  nöqsanın  baş  vermə  səbəbini,  şəraitini  üzə  çıxarar,  onları  aradan 

qaldırmaqdan ibarətdir. 

Fərdi  söhbət  danlağa  çevrilməməlidir.  Danlaq  cəza  tədbiridir,  fərdi  söhbət  tərbiyə  olunana  pis 

hərəkətlərini başa salmaq üsuludur. Fərdi söhbət  aşağıdakı şəkildə aparılmalıdır. 

Fərdi söhbət can sıxıcı, uzun - uzadı aparılmamalıdr. 

Fərdi söhbət tərbiyəçi və müəllimdən ustalıq tələb edir. 

Bir çox halda pis hərəkətin tərbiyə olunanın özünün izah etməsi tələbindən başlanması müsbət nəticə 

verir. Bu tərbiyə olunanın fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. 

Məruzə  və  mühazirələr  əxlaqi  söhbətdən  fərqli  olaraq  daha  keniş  şəkildə  və  sistemli  şərh  yolu  ilə 

keçirilir. Bu ən çox yuxarı sinif şagirdləri və geniş zəhmətkeş kütlələrlə aparılır. 

Əxlaqi mövzuda məruzə və mühazirələrdən həm məktəblərdə həm də mədəniyyət və məktəbdənkənar 

tərbiyə müəssisələrində keniş istifadə olunur. 

Məruzə  və  mühazirələrin  mövzusunun  materialları  böyük  şəxsiyyətlərin  həyat  və  fəaliyyətindən, 

cəmiyyət adamlarının gündəlik həyatından, ədəbiyyatından alınır, dövrün aktual tərbiyə problemlərinə həsr 

edilir.  Mədəniyyət müəssisələrivdə məruzə və münarizələr əxlaq, vətənpərvərlik və s. ideya-siјasi tərbiyəyə 

xidmət edir. Bu müəsisələrdə aparılan məruzələr ayrı-ayrı siyasi partiyaların mübarizəsi, dövlətin və xalqın 

həyatında tutduğu mövqeyə vətən uğrunda gedən mübarizələrə həsr edilir. 

Məruzələri  bir  çox  hallarda  tərbiyə  olunanların  özünə  də  tapşırmaq  olar.  Bu  zaman  müəllim  və 

tərbiyəçi ona rəhbərlik etməlidir. 

Məruzə  və  münarizədən  sonra  aydın  olmayan  məsələlər  barədə  suallar  verilməsinə  imkan  yaratmaq 

lazımdır. Bəzən tərbiyəçinin izahatına, ümumləşdirici çıxışına ehtiyac da yarana bilər. 

Disputlar  müəyyən  əxlaqi  məsələlər  naqqında  adamlar  arasında  rəy  mübadiləsi  keçirməkdır.  Belə 

mübahisələr şəklində aparılan disputlar tərbiyə olunanların əxlaqi görüş və davranışarına daha qüvvətli təsir 

---

köstərir. Disputlar yanlış və düzgün əxlaqi anlayıpşarı müqayisə edərək araşdırmağa imkan verir. Bu zaman 

hər kəsə öz nöqteyi nəzərəni müdafiə etmək imkanı verilır. 

Disputlarda  əsasən  yuxarı  sinif  şagirdləri,  yəni  yeniyetmə  və  kənclərlə  aparılır.  həmçinin  disputları 

kənclər  və  yaşlı  nəsillə  də  aparıla  bilər.  Əvvəlcə  mövzu  seçilir.  "Xoşbəxtlik  nədir",  "həqiqi  və  yalnış 

dostluq",  "Qızlar  və  oğlanlar  arasında  dostluq",  "Qəhrəmanlıq  nədir  və  dinc  quruculuq  illərində  bu  necə 

ifadə  olunur”,  "Əsl  insan  olmaq  üçün  nə  etmək  lazımdır?"  və  s.  mövzularda  disputlar  keçirmək  olar. 

Disputların mövzusu əsasən, problem və aktual məsələlərə həsr edilir.    

Disputu      həm      ümumi      məktəb      üzrə      həm      də      sinif  daxilində,  məktəbdən  kənar  tərbiyə 

müəssisələrində aparmaq olar. Disputlar həmçinin mədəniyyət müəssisələrində ən çox istifadə edilən tərbiyə 

vasitəsidir. O, xüsusi hazırlıq tələb edir. Belə ki, bir neçə gün əvvəlcədən mövzu elan edilir, keçirilmə vaxtı 

haqqında  məlumat  verilir.  Keçirildiyi  zaman  aparıcı  əvvəlcə  mövzu  haqqında  məlumat  verir,  sonra  isə 

iştirakçılara  söz  verilir.  Disput  prosesində    hərə  öz  mövqeyini  müdafiə  edir,  bəzən  fikirlər  kəskinləşir, 

zidiyyətli mövqelər yaranır. Belə zidiyyətli şəraitdən qorxmaq lazım deyil, məhz həmin zidiyyət prosesində 

həqiqət  meydana  çıxır.  Disputun  keçirilməsi  zamanı  aktual  suallar  qoyulmalı,  əxlaqi  kefiyyətin  yeni-yeni 

cəhətləri  meydana  çıxarılmalıdır.  Disputu  təşkil  edən  tərbiyəçi  hər  tərəfli  hazırlığa,  geniş  və  elmi 

dünyagörüşə,  müşahidəçilik  qabiliyyətinə,  məntiqi  mühakimə  qabiliyyətinə  malik  olmalıdır.  Əks  halda 

keçirilən  disputun  səmərəli  nəticəsi  olmaz.  Təşkilatçı,  aparıcı  ziddiyətli  vəziyyətdə  obyektiv  nəticə 

çıxarmağı, hadisələrə düzgün istiqamət verməyi bacarmalıdır. 

Bədii  əsər  müzakirəsi.  İnandırma  üsulunun  mühüm  vasitələrindən  biri  də  bədii  əsər  müzakirəsidir. 

Bədii  əsər  müzakirəsi  zamanı  əsərdəki  müsbət  və    ya  mənfi  qəhrəmanlardan  müsbət  və  mənfi  əxlaq 

nümunələri kimi istifadə edilir, dövrün ictimai siyasi hadisələri, adamlar arasında ictimai münasibətlər təhlil 

edilir.  Bədii  kitab  müzakirəsinin  əsas  müsbət  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  burada  müzakirə  olunan  əxlaq 

normaları mücərrəd şəkildə deyil, ədəbi surətlərin nümunəsində ifadə olunur. 

Kitab  müzakirəsi  disputlardan  fərqlənir.  Disput  əxlaqi  mövzular  üzrə  keçirilir,  bədii  əsərin 

müzakirəsində isə bir ədəbi qəhrəmanın hərəkətləri təhlil olunur. 

Kitab müzakirəsinin keçirilmə qaydası da təxminən disput kimidir.