Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

2. Alışdırma üsulu 

Əxlaqi hərəkəti dəfələrlə təkrar etdirməyə alışdırma üsulu deyilir. 

Alışdırma üsulu adətlər, intizam tərbiyyəsi və iradənin inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 

Bu  üsul  həmçinin  intizam  tərbiyəsində  tətbiq  edilir;  Çünki  adət  halına  düşmüş  hərəkətlər  intizamlı 

olmaqda  böyük  rol  oynayır.  Başqa  tərbiyəvi  kefiyətlər  tərbiyəsində  də  alışdırma  üsulu  əhəmiyyətli  rol 

oynayır və geniş tətbiq olunur. Məsələn, vətənpərvərlik tərbiyəsində alışdırma üsulu uşağı müntəzəm olaraq 

vətənin xeyrinə çalışdırmaq kimi ifadə olunur. 

Mərdlik tərbiyəsində bu üsul dönə-dönə uşağın mərdlik köstərmək şəraitinə salmaqla həyata keçirilir. 

Belə əxlaqi hərəkətlərin təkrarı sayəsində tərbiyə olunanda əxlaqi adətlər əmələ gəlir və bu hərəkətlər onda 

gündəlik təlabat şəklinə düşür. 

Alışdırma  üsulu  tərbiyə  olunanın  düzgün  olmaјan  hərəkətini  dayandırmağı  və  bu  hərəkətin  əksi  olan 

düzgün əxlaqi hərəkəti əməli olaraq ona təkrar etdirməyi tələb edir. 

Alışdırma üsulunun aşağıdakı vasitələri vardır: 

1. Rejim 

2. Əmək prosesi. 

3. Oyun və idman 

Rejim.  İnsanın  davranışını  və  həyat  tərzini  nizama  salan,  məcburi  qaydalar  sistemidir.  Məsələn, 

məktəbdə  -şagirdin sinifdə, koridorda, paltar asılan yerdə, həyətdə və s. yerlərdə; teatrda foyedə, salonda, 

paltar asılan yerdə, özünü aparmaq naqqında xüsusi rejimlər vardır. Kitaxanada kitab alıb qaytarmanın, oxu 

zalında işləmənin özünə məxsus rejimi olur.  Ailələrin də  öz rejimləri mövcuddur. 

Səmərəli  davranışı  adət  şəklinə  salmaq  üçün  rejim  çox  əlverişli  vasitədir.  Çünki  rejim  uzun  müddət 

üçün müəyyən edilir və tələb olunan qaydaların hər gün, hər dəfə icra edilməsini nəzərdə tutur. Qaydaların 

belə  sabitliyi  isə  insanda  adətlərin  yaranmasına  səbəb  olur.  Orta  məktəblərdə  bu  qaydaların  bir  çoxu 

şagirdlər  üçün  "Qaydalar"da  öz  əksini  tapmışdır.  Bu  qaydalar  şagirdlərin  təhsilə,

 

əməyə,  mətəb  əmlakına 

münasibətini,  müəllimlərlə,  yaşlılarla,  yoldaşları  ilə  rəftar  etməsi  qaydalarını,  evdə  velideyininə 

münasibətini  müəyyən  edir  və  s.  Qaydalara  olan  tələblər  ümumi  şəkildə  varildiyindən  bu,  nisbətən, 

şagirdləri  əxlaqi  hərəkətlərə  alışdırmağa  imkan  vermir.  Həmin  qaydalar  hər  məktəbin,  ayrı-ayrı  təhsil

 

müəsisələrinin  şəraitinə  uyğun  olaraq  xırdalanıb  verilməlidir.  Rejimin  tərbiyələndirici  tələbləri  həmçinin 

bütün təhsil müəssisələrində həmin müəssisənin öz spesfikasına uyğun olaraq müəyyən edilməlidir.  Rejim 

qaydaları  rəsmiləşdirilməmişdən  əvvəl  həmin  müəssisədəki    təşkilat  və  birliklərdə  müzakirə  edilməli, 

kollektivin rəyi  öyrənilməlidir.  Belə halda rejim tələblərini  hamı əvvəlcədən mənimsəyir, onun tələblərini 

---

könüllü  surətdə  qəbul  edir,  bu  isə  gələcəkdə  qəbul  edilmiş    qaydalara  tabe  olmaq  məcburiyyəti  yaradır.  

Rejim  tərtibində aşağıdakıları nəzərə almaq vacibdir:  

1) 

rejimin tələbləri məqsədəuyğun olmalı və onun zəruriliyinə hamı inanmalıdır;  

2) 

rejim tez-tez  dəyişməməli,  müəyyən  dövr üçün sabit olmalıdır.     

Bu  mərhələdən sonra əsas məsələ   qəbul  edilmiş  rejimin  tələblərinin  hamı  tərəfindən  icra  edilməsinə  nail 

olmaqdır. Rejim qaydalarının icrasına aşağıdakı tələbkarlıqla yanaşılmalıdır: 

- 

qaydalar icraçıların gücünə müvafiq olmalıdır; 

- 

qaydaların icrasında axıra qədər tələbkar və ardıcıllıq gözlənilməlidir; 

- 

heç bir qayda pozuntusu (ən xırda pozuntu belə) nəzərdən yayınmamalıdır;  

- 

qaydaların yerinə yetirilməsində vahid tələbkarlıq olmalıdır və s. 

Rejimin icrasına nəzarətə kollektiv üzvlərinin cəlb edilməsi də səmərəli nəticə verir.                                 

Əmək    insanların  sosial  baxımdan  saflaşdırılmasında  əhəmiyyətli  yer  tutur.    Qədim  xalqların 

ədəbiyyatında,  demokratik  fikirli    mütəfəkkir,  filosof,  şair  və  yazıçıların    əsərlərində    əməyə    insanı  

saflaşdırma vasitəsi kimi baxılmışdır.  

Dahi N.Gəncəvi ağır zəhmətlə məşğul olan qocanın dili ilə: "Onun üçün öyrətdim, əlimi bu sənətə,  

 Bir gün sənə əl açıb, düşməyim xəcalətə" deməklə əməyin insana şəxsi sərbəstlik verdiyini və müsbət 

əxlaqlı etdiyini göstərir. 

Görkəmli  fransız  pedaqoqu  J.J.Russo  və  İsveçrə  pedaqoqu  Pestalotsi  uşaq  və  yeniyetmələrin  əmək 

əsasında tərbiyə olmasını tərbiyədə əsas vasitə kimi müdafiə etmişlər. 

Russo əməyi hər bir insanın həyatının labüd əsas şərti hesab edərək köstərirdi ki, uşaq əməkdə iştirak 

etməklə  nəinki  faydalı  əmək  vərdişləri  kəsb  edir,  həm  də  onda  əmək  adamlarına  hörmət  hissi

 

aşılanır,  o, 

müstəqil  yaşamağa  alışır,  əxlaqca  pozucu  təsir  köstərən  tənbəllikdən  azad  olur.  XIX  əsrin  rus  inqilabçı 

demokratları  N.D.Dobrolyubov  və  N.Q.Çernışevski  uşaqların  ahəngdar  inkişaf  etməsi  üçün  onlara  əmək 

tərbiyəsi verilməsini zəruri hesab edirdilər. 

Dahi rus yazıçısı L.N.Tolstoy əməyin əxlaqa təsirindən bəhs edərək yazır: " İnsanı əxlaqsızlıqdan əmək 

qədər heç bir şey qorumur. İnsan əməksiz öz insani ləyaqətini mühafizə edə bilməz. Јaxşı tərbiyənin birinci 

şərti  odur  ki,  uşaq  bütün  istafadə  etdiyi  şeylərin  köydən  hazır  düşmədiyini,  başqa  adamların  əməyinin 

məhsulu olduğunu bilsin, 

Böyük  rus  pedaqoqu  K.D.Uşinski  "Əməyin  psixi  və  tərbiyəvi  Əhəmiyyəti"  adlı  əsərivdə  insanın 

mə'nəviyyatına  əxlaqi  cəhətdən  təşəkkülünə  əməyin  dərin  surətdə  təsirini  təhlil  edərək,  bunu  tamamilə 

qanunauyğun bir pedaqoji hadisə hesab edirdi. O, yazırdı: “Şəxsi əməksiz insan irəliyə doğru hərəkət edə 

bilməz,  bir  yerdə  dayana  bilməz:  o  geri  getməlidir” (Seçilmiş  pedaqoji  əsərləri,  Azərnəşr,  B.1959,  s. 57). 

Deyilənlərdən belə mə'lum olur ki,ta qədim zamanlardan, müxtəlif ictimai quruluşlu formasiyalarda insan 

əməyininə onun əxlaqi keyfiyyətlərinin saflaşması işinə əhəmiyyətli yer vermişdilər. 

Əmək öz-özlüyündə deyil, öz təşkili ilə tərbiyələndirici tə'sir bağışlayır. Əmək prosesində əsl tərbiyə 

edici cəhət uşaq, yeniyetmə, kənc və yaşlıların girişdiyi qarşılıqlı münasibətlər və əlaqələrdir. Ona görə də 

fərdi əməklə kollektiv əməyin şəxsiyyətə təsirində də böyük fərq vardır. Kollektiv əməkdə insanlar geridə 

qalmış yoldaşlarına kömək edir, səhlənkarlıq və tənbəllik edənləri isə yoldaşcasına tənbeh və tənqid edir. Bu 

isə onlar arasında qarşılıqlı olur, düzgün münasibət yaranmasına səbəb olur. Əməyin kollektiv təşkilinin bir 

əhəmiyyəti də insanların kollektivçilik ruhunda tərbiyələndirilməsi üçün şərait yaratmasıdır. Bu zaman həm

 

də onlarda təşkilatçılıq qabiliyyətləri də inkişaf etdirilir. 

Kollektiv əmək sosial münasibətlərin formalaşmasında da böyük