Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

2.  Tərbiyə üsullarının mədəniyyət, incəsənət müəssisələrində tətbiqi sahələri 

 

---

TƏRBİYƏ  İLƏ  ÖZÜNÜTƏRBİYƏ   

PROSESİNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ VƏ DİALEKTİKASI 

 

Şəxsiyyətin formalaşması müxtəlif amillərin ziddyyətli təsiri əsasında baş verir. Bura həmçinin xarici 

və  daxili  təsisirlər,  onlar  arasında  olan  dialektik  ziddiyyət  və  onların  vəhdəti  daxildir.  İnsanların 

mənəviyyatı,  əxlaqı,  müxtəlif  münasibətləri  və  digər  keyfiyyətləri  bu  təsirlər    əsasında  baş  verir  və 

formalaşır.  Xarici  ziddiyyətlər  dedikdə  pedoqoji  və  ətraf  aləmin  tərbiyə  olunma  göstərdikləri  müxtəlif 

təsirlər başa düşülür. Müxtəlif tərbiyə təsirləri xüsusən də pedaqoji təsirlər o zaman səmərəli nəticə verir ki, 

o  tərbiyə  olunanların  daxili  aləminə  təsir  etsin,  onların    mənəvi  dünyasını  hərəkətə  gətirsin.  Bu  daxili 

hərəkətəgəlmə özünütərbiyə meyllərinin yaranmasına səbəb olur. Ziddiyyətlər zamanı insan özünə, hərəkət 

və  davranışlarına  nəzər  salmağa,  təhlil  etməyə  məcbur  olur.  Obyektiv  təhlil  etmə  isə  müsbət  və  mənfi 

keyfiyyətlərin  müəyyən  edilməisnə  imkan  yaradır,  insan  öz  mövqeyini  düzgün  müəyyən  edir,  mənfi 

keyfiyyətlərini aradan qaldırmaq arzusuna düşür. Bu arzu tərbiyənin özünütərbiyəyə meyllər, səylər yaradır, 

tərbiyə hər bir tərbiyə olunanı lazımi qaydada hərəkət edib-etmədiyi üzərində düşünməyə məcbur etməlidir. 

Bu təhrik etmə, düşündürmə və nəzarət insanın özünü yenidən tərbiyəsinə istiqamət verir. Özünü dərk etmə, 

özünü  görmə  özüntərbiyənin  ilk  pilləsidir.  Özünü  dərk  edən,  mənfi  keyfiyyətlərini  görən  və  bu  mənfi 

keyfiyyətlərin aradan qaldırılması işi hər kəsdən iradi səy, güc tələb edir. Yəni  özünü yenidən tərbiyə etmək 

istədikdə insan lazım olan zəruri hərəkətləri ijra etməyə özünü məjbur edir. Çünki insanların malik olduqları 

hərəkət  və  davranışlar  yeni  qaydada  hərəkət  etməyə  mane  olur,  fəaliyyəti  məhdudlaşdırır.  Bu  isə  onun 

arzusu ilə davranışında, marağı ilə fəaliyyətində ziddiyyət yaranmasına səbəb olur. 

     Özünütərbiyə  sistemli  təlim  müəssisələrində  düz  istiqamətdə,  yəni  cəmiyyətin  tələbləri 

istiqamətində  aparılır.  Belə  ki,  hər  şagird  və  ya  tələbə  kənar  tərbiyə  təsirləri  ilə  yaranmış  adət  və 

münasibətlərin  düzgün  olmadığını,  həm  jəmiyyət,  həm  də  özü    üçün  yararsız  olduğunu  dərk  edir  və  bu 

adətlərin  dəyişdirilməsi  üçün  şüurlu  səy  göstərir.  Bu  prosesə  müəllim  və  tərbiyəçi  rəhbərlik  edir,  ona 

istiqamət verir. 

      İstehsal prosesində isə artıq bu özünütərbiyə motivləri dəyişir. Bu dəyişmə isə müxtəlif istiqamətdə 

gedə  bilər.  Belə  özünütərbiyə  prosesində  mühit  əsas  rol  oynayır.  Belə  ki,  fəaliyyətə  başlayan  şəxs  malik 

olduğu  bilikləri  yeni  fəaliyyət  üsulları  ilə  tətbiq  etməyə  səy  göstərir.  Onun  fəaliyyətinə  isə  müəssisədə 

müxtəlif  münasibətlər  yaranır.  Bura  həm  rəsmi  iş  münasibətləri,  həm  də  qeyri  rəsim  münasibətlər  aiddir. 

Belə  münasibələr  həm  obyektiv,  həm  də  subyektiv  xarakter  daşıyır.  Tətbiq  edilən  ideya,  fəaliyyət  üsulu 

müəssisənin mənafeyinə uyğun olmadıqda o qəbul edilmir. Ümumi işin xeyrinə olduqda isə qəbul edilir. Bu 

«qəbul  edilməmə»,  obyektiv  səbəb  fərddə  müxtəlif  münasibət  yaradır.  Bu  münasibət  hər  kəsə  özünə  və 

özünün malik olduqlarına yenidən nəzər salmağa məcbur edir. Fərd dərk edir ki, özündə yeni keyfiyyətlər 

formalaşdırmalıdır. Bu tələb obyektiv olub müəyyən mənada onun həyatını müəyyən edir. Yəni özüntərbiyə 

obyektiv,  real  həyati  təlabata  çevirilir.  O,  yenidən  tərbiyə  vasitələri  araşdırır  və  özündə  yeni  keyfiyyəelər 

formalaşdırmağın zəruriliyini dərk edir.   Bəzən isə ona qeyri-obyektiv, subyektiv  səbəbələr mane olur. Bu 

vəziyyət də şəxsiyyətdə, onun rəftar və davranışında yeni keyfiyyətlər yaradılmasına səbəb olur. 

Özünütərbiyə  məktəb  illərindən  başlanır.  Belə  ki,  aparılan  bütün  tərbiyə  işi  özünütərbiyə  tələbləri 

yaratmalıdır. Hər şagird verilən əxlaqi tələbi özünün hərəkət və davranışlarında formalaşmağa çalışmalıdır. 

Bu formalaşdırma səyi, fəaliyyəti müəyyən mənada özüntərbiyədir. 

Özünütərbiyə, göründüyü kimi, insanların daxili səyləri ilə bağlıdır. Bu daxili səylər isə xarici təsirlərin 

məzmunu ilə şərtlənir. 

Daxili  səy  həm  də  insanların  psixi  in  ilə  bağlıdır.  İnsan  öz  psixi  inkişafına  nəzarət  etdikdən  sonra 

özünütərbiyə  başlayır.  Ona  görə  də  insanların  şüurlu  surətd  özün  tərbiyəsi  yetkinlik,  insanın  özünüdrk 

etməsi dövründən başlanır. Özünüdərketmə dövründə tələbat özünütərbiyə motivinə çevrilir. Ancaq həyat, 

yaşamaq üçün zəruri olan tələbatlar özünütərbiyə motivinə çevrilə bilər. Bu tələblər insanların yaşadığı və 

fəaliyyət  göstərdiyi  maddi  həyatdan  doğan  tələbatlardır.  Məhz  bu  tələbatlar  əsasında  insanlar  yeni 

keyfiyyətlər  formalaşdırır.  Artıq  şəxsiyyət  özü-özündə  yeni  əxlaqi  keyfiyyətlər  formalaşdırmağa  səy 

göstərir. Bu isə özünütərbiyəni tərbiyədən fərqləndirən əsas və başlıca şərtdir. 

Özünütərbiyə formalaşdırılacaq əxlaqi keyfiyyətin tələb etdiyi yeni keyfiyyətlərlə-şəxsin malik olduğu 

adət və rəftarlara, imkanlara uyğun gəldikdə daha asanlıqla baş verir. 

Özünütərbiyə anlayışı geniş mənada özünütəhsil anlayışını da əhatə edir. Dar mənada isə özüntərbiyə 

jəmiyyətin və fəaliyyətin tələbi əsasında insanın özündə yeni mənəvi keyfiyyətlərin formalaşdırılması və ya 

hər hansı əxlaqi keyfiyyətlərin adət və rəftarından çıxarması prosesidir. 

Özüntərbiyənin  özünüdərketmə,  özünüməcburetmə,  özününəzarət,özünü  ələalma  kimi  anlayışları 

mövcuddur. 

       

---