Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

3. Cəzalandırma və rəğbətləvdirmə 

Rəğbətləndirmə  tərbiјə  olunanın  hərəkətlərinə  müsbət  cəzalandırma  isə  mənfi  qiymət  vermək 

deməkdir. Tərbiyə olunanın hərəkətlərinə müsbət qiymət vermək təqdir edilən hərəkətləri möhkəmləndirir, 

mənfi qiymət isə qeyri məğbul hesab edilən  hərəkətləri aradan qaldırmağa təhrik edir. 

Tərbiyə olunan yaxşı hərəkəti üçün tərifləndikdə bundan həzz alır, həmin hissi bir daha yaşamaq üçün 

o yeni-yeni yaxşı hərəkətlər etməyə çalışır. Pis hərəkət nəticəsində cəza alan şəxs kədərlənir, iztirab çəkir. 

İztirab hissi ilə pis hərəkət arasında assosisativ əlaqə yaranır. Bir dava həmin hissi yaşamamaq üçün mənfi

 

hərəkətdən daşınmağa çalışır. Bu cəzalandırma və rəğbətləndirmənin əxlaqa təsirinin mexanizmidir. 

Digər tərəfdən hər bir şəxs  öz hərəkət və davranışını kollektiv tərəfindən necə qiymətləndirilməsinə də 

diqqətli  münasibət  bəsləyir.  Az  yaşlı  uşaqların  bu  qiymətləndirməyə  ehtiyacı  daha  çoxdur  (çünki  həјat 

təcrübələri azdır). 

Yeniyetməlik  dövründə  məlum  olduğu  kimi,  müstəqilliyə  daha  çox  can  atılır.  Onlar  zahirən  özlərini 

müstəqil, heç kəsin qiymətinə əhəmiyyət vermədiklərini köstərsələr də əhatə edənlərin onların hərəkətlərinə 

verdiklərini qiymətlərə kəskin reaksiya verirlər, daxilən həyacan keçirirlər. Onlar tərifə daha çox can atır, 

cəzadan çəkinir və qaçırlar. İnsanın hərəkətinə verilən qiymət onu öz hərəkəti üzərində düşünməyə məcbur 

edir ki, nəticədə hər adam əxlaqi kefiyətlər haqqında düşünür, onun mahiyyətini dərk etməyə çalışır. Bu isə 

onlarda şüuru inkişaf etdirir. 

Rəğbətləndirmə  və  cəza  tək-tək  adamlarla  yanaşı  büqün  kollektivə  də  təsir  edir.  Rəğbətləndirmə  və 

cəza  tərbiyə  üsulu  kimi  təkcə  təhsil  müəssisələrində  deyil  bütün  müəssisələrdə  və  ailədə  də  tətbiq  edilir. 

Fiziki cəza bütün sahə və müəssisələrdə qanunla qadağan edilmişdir. Hər müəssisənin spesifikasına uyğun 

rəğbətləndirmə  və  cəza tədbirləri  mövcuddur.  Bu  tədbirlər  rəsmi  şəkildə  uyğun  baş  idarələr  və  nazirliklər 

tərəfindən müəyyən edilir. 

Azərbaycan  təhsil  müəssisələri  üçün  TƏHSİL

 

nazirliyi  tərəfindən  aşağıdakı  rəğbətləndirmə  növləri 

müəyyən edilmişdir: 

1 – Tərifləmə - bu ən yüngül rəğbətləndirmə növü olub, bütün məktəb işçiləri tərəfindən tətbiq edilir. 

Həmçinin bütün müəssisələrdə. 

2 - Təşəkkür - daha yüksək rəğbətləndirmə növü olub yazılı və şifavi şəkildə sinif rəhbəri və məktəb 

direktoru tərəfindən kollektiv qarşısında elan edilir. 

3 - Mükafatlandırma - təşəkkürü şeylə ifadə etməkdir. Bunu müəllim, sinif rəhbəri, məktəb rəhbərləri 

edə bilərlər. Bu zaman şagirdlər dərs ləvazimatı, bədii kitab, kino və ya teatra bilet, ekskursiyaya vəsiqə və 

s. mükafatlandırılırlar.  

4  -  Tərifnamə  -  dərs  ilinin  sonunda  əla  əxlaqa  və  təlim  müvəffəqiyyətinə      malik    olan  şakirdlərə 

pedaqoji şuranın qərarı ilə verilir. Bu da təntənəli şəraitdə həyata keçirilir.  

Aşağıdakı cəza tədbirləri mövcuddur. 

I  - Danlaq  - ən  yünkül cəzadır. Şagird pis hərəkəti üçün ya təklikdə ya da yoldapşarı arasında tənqid 

edilir. 

II - Ayaq üstə saxlamaq - şagirdin pis hərəkətini dərhal dayandırmaq məqsədi güdür. 

III  -  Sinif  qarşısında  töhmət

 

etmək danlağın rəsmi formasıdır. Şagirdin pis hərəkəti qısa şəkildə sinif 

qarşısında izah edilir və ona töhmət

 

elan edilir. 

IV - Dərsdən kənar etmək - şagirdi intizamsız hərəkətindən kənar etmək məqsədini güdür. 

V  -  Dərsdən  sonra saxlamaq  -  icra  olunmamış  tapşırığı,  icra  etmək  məqsədi  güdür.  Buna  təbii  nəticə 

üsulu ilə cəzalandırma da deyilir. 

VI - Şagirdi pedaqoji şuraјa çağırmaq qüvvətli cəza tədbiridir. 

VII - Əxlaq qiymətini aşağı salmaq şagird üçün şiddətli cəzadır. 

VIII - Əmrlə töhmət

 

- ancaq məktəb direktorunun əmrilə verilə bilər. 

IX - Paralel snifə köçürmə - şagirdi pis təsir edən şəraitdən uzaqlaşdırma deməkdir. 

X - Başqa məktəbə köçürmə - şagirddə yeni kollektivə daxil olma nəticəsində dönüş yaratmaqdır. 

XI  -  Məktəbdən  xaric  etmək  son  cəza  tədbiri  kimi  tətbiq  edilir.  Bu  cəza  xuliqanlıqla  məşğul  olan, 

müəllim heyətini təıir edən, müntəzəm surətdə heç bir sərəncamı yerinə yetirməyən, məktəb rejimini pozan, 

əmlakını dağıdan və oğurlayan şagirdə tətbiq edilir. 

Bu  rəğbətləndirmə  və  cəza  tədbirləri  orta  ixtisas  və  ali  məktəblərdə  də  tətbiq  olunur.  hər  idarə, 

müəssisə, fabrik və digər sahələrini də müvafiq rəğbətləndirmə və cəzalandırma tədbirləri mövcuddur. Bu 

rəğbətləndirmə və cəzalandırma zamanı istehsalın spesifik xüsusiyyətləri də nəzərə alınır. 

Nümunə – əyani tərbiyə üsulu olub tərbiyə olunanlara güclü təsir vasitəsidir. Tərbiyəçi və müəllimin 

verdiyi tərbiyə tələbənin daşıyıcısı olması zəruri pedaqoji tələbdir. Hər bir tərbiyəçi verdiyi tərbiyə tələbinə 

---

birinci özü riayət etməlidir. Əgər  tərbiyəçi bərkdən danışmağın ədəbiszlik olduğunu tərbiyə olunanlara izah 

edib,  özü  bərkdən,  heç  kəsə  aman  vermədən  danışırsa  onun  verdiyi  tərbiyə  boş  söz  olaraq  qalır.  Əgər 

müəllim  səliqəli  və  təmiz  geyim  tələb  edib,  özü  zövqsüz  və  səliqəsiz  geyinirsə  onun  tələbi  yerinə 

yetirilməyəcək.  Çünki  uşaqlara,  tərbiyə  olunanlara  onun  dediyi  sözdən əməl  və  hərəkətləri  daha  çox  təsir 

edir. 

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 

1.  Tərbiyə üsüllarının  elmi əsasları.