Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

PEDAQOJİ FİKİR, MƏKTƏB VƏ MAARİFİN İNKİŞAFI TARİXİNƏ DAİR
Yuxarıda qeyd etdik ki, pedaqoqikanın tərkib hissələrindən biri də «Pedaqoqika tarixidir». Pedaqoqika tarixi özü də məktəb və pedoqoji fikir tarixi olmaqla iki yerə ayrılır. Pedoqoji fikir tarixi müxtəlif dövr və cəmiyyətlərdə meydana gəlmiş pedaqogikaya aid təlim, təhsil və tərbiyənin müxtəlif sahələrinə aid nəzəri fikirləri əhatə edir. Bu nəzəri fikirlərə istinad edilmədən yeni insan formalaşdırılması işini daha da təkmilləşdirmək, yeni səmərəli üsul və vasitələr kəşf etmək təcrübəni nəzəri cəhətdən əsaslandırmaq, nəzəri yeni fikirləri qneseoloji cəhətdən əsaslandırmaq da mümkün deyildir. Həmçinin, məktəb tarixinin tədqiq edilməsi, yeni məktəb təlimin təşkili formalarını təkmilləşdirməyə də imkan yaradır. Ona görə də müxtəlif dövrlərdə yaradılmış məktəblər, onların təşkili, quruluşunu öyrənmək həmişə aktual olmuşdur.

Bunlarla bərabər həmçinin tərbiyənin meydana gəlməsi, inkişafı, bəşər cəmiyyətində onun rolu, əhəmiyyəti həmişə pedaqoqları düşündürmüş və onları bu sahədə tədqiqatlar aparmağa məcbur etmişdir. Bu sahədə müxtəlif ziddiyyətli fikirlərdə meydana çıxmışdır. İnsanların təhsil müəssisələrində formalaşdırılması, həyata hazırlanmasına aid bütün dövr və cəmiyyətlərdə mübahisəli fikirlər mövcud olmuşdur. İnsan cəmiyyəti, məhsuldar qüvvələr inkişaf edib dəyişdikcə tərbiyə, böyüyən nəslin biliklərə yiyələnmə sistemi də dəyişib inkişaf etmişdir. Məsələn, ilk ictimai quruluş olan ibtidai icma quruluşunda hər şey hamıya məxsus olduğu kimi tərbiyə də ümumi xarakter daşıyırdı. Bu dövrdə insanlar əsasən təbiətin hazır məhsullarından istifadə edir, ovla məşğul olur, əldə edilmiş ov hamıya bərabər bölünür, bu prosesin şahidi olan uşaqlar da həmin ruhda tərbiyə olunurdular. Tərbiyə işləri olduqca sadə idi. Uşaqlar ümumi olduqlarından onların tərbiyəsi ilə də hamı məşğul olurdu. Onlara həyat üçün zəruri olan əmək vərdişləri aşılanırdı. Getdikcə oğlanlarla qızların tərbiyəsində fərq əmələ gəldi: qızlar ev işlərilə məşğul olar, qabqacaq hazırlamaqla, oğlanlar isə silah, ov alətləri hazırlamaqla və ovda iştirak etməyə başladılar. Gənclərin tərbiyəsi xüsusi adamlara tapşırılmağa başladı. Onlara əmək, bacarıq vərdişləri ilə yanaşı, bir sıra dini mərasimlər, qəhrəmanlar haqqında rəvayətlər, əfsanələr və s. haqqında məlumatlar da verilirdi.

Oğlanlar yetkinlik dövründə tam hüquqlu icma üzvü kimi böyüklər sırasına keçmək üçün ağsaqqalar yığıncağı qarşısında ciddi yoxlamadan keçməli idilər. Göründüyü kimi ibtidai icma quruluşunda da tərbiyə diqqət mərkəzində olmuşdur. Lakin məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə «sənin, mənim» anlayışı əmələ gəlməyə başladı, xüsusi mülkiyyət, quldarlıq və təkailəlik meydana gəlir. Bununla əlaqədar olaraq ibtidai cəmiyyətdə təbəqələşmə əmələ gəlir. Fərdi kəbin meydana gəlir. Əhali arasında kahinlər (yarı elm, yarı din adamları), sərkərdələr və ağsaqqalar meydana gəlir. Kahinlərin rəhəbərliyi ilə xüsusi məktəblər yaranır.