Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmişdir

Nitqin münasibliyi
fikrin məzmununa uyğun dil vasitələrindən məharətlə istifadə 
etmək, dil vasitələrini məqsədə tabe etmək, nitqi şəraitə uyğun qurmaq kimi şərtlərlə ölçülür. 
Nitqin münasibliyinə başqa amillər də təsir edə bilər. Bu nitqə hazırlığın səviyyəsindən, nitq 
quranın emosional-psixoloji vəziyyəti, dinləyicinin mövqeyi və cavab nitqindən də asılıdır. 
Nitqin rəngarəngliyi.
Mədəni nitqin tələbləri sırasında nitqin rəngarəngliyik 
keyfiyyəti də təsiredici rola malikdir. Bu keyfiyyətin yaranması dilin zəngin söz xəzinəsi, 
semantikası sayəsində baş verir. Nitqin rəngarəng, zəngin, çeşidli olmasını şərtləndirən 
fərqləndirici amillər daha çox bədii əsərlərdə rast gəlinir. Bədii əsərlərin dilini fərqləndirən 
başlıca cəhət buradakı dil vahidlərinin zənginliyidir. Bu cəhət çoxmənalı sözlər, yəni məcazlar 
üzərinə düşür. Görkəmli söz ustaları sözün çalarlarından, onun semantikasında gizlənən məna 
boyaları və rənglərdən məharətlə istifadə edərək dərin mənaları üzə çıxarır, bədii əsərin dilini 
əsrarəngiz, müxtəlif ruhlu edə bilirlər. 
Luvra girib
sola burulursan, 
qanadlı heykəllər görəcəksən. 
“Başsız” deyəndə 
Sahibsizdir düşünməyin siz. 
Nə də ki, guya başı var-beyinsiz. 
(R.Rza, Zəfər ilahəsi). 
Göründüyü kimi məcaz üzərində qurulmuş 
başsız-sahibsiz-beyinsiz
sinonim cərgədən 
istifadə edərək sənətkar öz fikrinin rəngarəng bir şəkildə, xüsusi eksressiya ilə ifadəsinə nail 
olmuşdur. 
Bununla belə, rəngarəng səciyyəli nitqin yaranmasında dilin digər səviyyələri də iştirak 
edir. Belə ki, sözlərin öz semantikasına müvafiq sürətdə birləşmələri, nitqin ümumi təşkili, 
dinamikası və ritmikası da bu keyfiyyətin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Səslənən nitqdə buna 
intonasiya da əlavə edilir. Həmin fikrin reallığını daha qabarıq şəkildə bədii əsərlərin və xüsusi 

---

ilə də poetik əsərlərin dili təqlid edir. Məşhur söz sənətkarlarının əsərləri ilə tanışlıq bu 
cəhətdən heyrət doğurur. Onların yaradıcılığında müxtəlif quruluşlu rəngarəng dinamikaya, 
ritmikaya malik olan nitq növləri ilə rastlaşırıq. Və bura leksik-semantik zənginlik də daxil 
olduqda əsər qeyri-adi bir estetik təsir bağışlayır. Məsələn, aşağıdakı şeir parçasında bunu açıq-
aydın görmək olur, xüsusi ilə də müvafiq intonasiya ilə səsləndiyi zaman: 
Bu dostluğu 
Şeirin səsi,
Şeirin nəfəsi, 
Şeirin duzu bərkitdi. (R.Rza, Qızıl gül olmayaydı…) 
Başqa bir misal: 
Bir rəngin yox, göylərin min rəngini sevirəm. 
Bir gülü yox, güllərin çələngini sevirəm. 
Mən çıxmağa təpə yox, uca dağlar istəyirəm. 
Həyatı həyat kimi yaşamaq istəyirəm. (B.Vahabzadə, Dalğa şəlalə kimi)