Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Beləliklə də üzvi 
aləmdə materiya təşkilinin əsas səviyyələri qərarlaşmışdır. 
Bunların 
sırasında 
ilkin yeri hüceyrəyə qədərki səviyyə 
tutur. O nuklein turşularını 
(DNT və RNT) və zülalları əhatə edir. Bundan 
sonra hüceyrə səviyyəsi 
(təkhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər) gəlir. Burada bitkilər və hey-
vanlar mühüm yeri tutur. 
Növbəti səviyyə orqanizmdən 
yüksəkdə duran 
strukturlar adlanır. Onların tərkibində populyasiyalar (eyni növə və ümumi 
genofonda malik canlı orqanizmlər məcmusu) geniş yayılmışdır. Məsələn, 
canavarlar sürüsü, göldəki balıqlar, qarışqalar buraya aiddir. Populyasiya-
lardan əlavə bu səviyyəyə həm də 
növlər və biosenozlar 
(bir- birilə və 
ətraf mühitlə qarşılıqlı tə‟sirdə olan populyasiyalar toplusu) daxildir. Bio-
senozlara kimi meşəni misal göstərmək olar. 
Bir- birilə qarşılıqlı tə‟sirdə çıxış edən biosenozlar çoxluğu 
üzvi 
aləmin ən yüksək səviyyəsi olan biosferanı (həyat sferası) təşkil edir
. 
Onun daxilində bitki, heyvan növləri və insanlar bir- birilə sıx əlaqədə 
mövcuddurlar. Biosferanın bütün ünsürləri (habelə onun özü bütövlükdə) 
ətraf mühit ilə daim maddələr enerji və informasiya mübadiləsi (sonuncu 
ancaq cəmiyyətə aiddir) həyata keçirirlər. 
Biosferanın inkişafının müəyyən mərhələsində maddi sistemin 
xüsusi tipi- sosial həyat (insan cəmiyyəti) formalaşır
. Burada da bir sıra 
struktur səviyyələri çıxış edir: ayrıca bir insan, 
ailə, kollektiv, sosial qrup, 
sinif, millət, dövlət və bütövlükdə cəmiyyət.
Hazırda Yer kürəsindən kənarda həyatın mövcudluğu haqqında 
fərziyyələr geniş yayılmışdır. Bunlara əsasən vahid kosmik sivilizasiyanın 
mümkün olması güman edilir. Onu şərti olaraq 
metasosial (böyük, 
müxtəlif sosial sistemlərin məcmusu deməkdir) səviyyə adlandırmaq 
olar.

---

153 
Qeyd edək ki, müasir elm tərəfindən irəli sürülən yuxarıdakı 
səviyyələri son hesab etmək olmaz. Gələcəkdə təbiətşünaslıq, biologiya və 
kosmologiya elmlərinin inkişafı gedişində materiyanın yeni- yeni 
səviyyələri aşkara çıxarılacaqdır. Bütün bunlar materiyanın strukturu 
haqqında fəlsəfi müddəanın daha da inkişafına kömək edəcəkdir. 
Yuxarıda qeyd olunan struktur səviyyələri inkişafda olan 
materiyanın keyfiyyət pillələridir. Onlar qlobal miqyasda gedən təkamül 
prosesinin mərhələlərini ifadə edir. Deməli, materiyanın struktur 
səviyyələrinin müəyyənləşdirilməsi sistemli struktur və tarixi yanaşmanın 
nəticəsidir. Hər bir struktur pillənin özü sistemli xarakter daşıyır. Bu o 
deməkdir ki, sistemin xassələri onu təşkil edən elementlərin xassələrinin 
mexaniki məcmusundan fərqlənir. Məsələn, atomun xassəsi elementar 
hissəciklərin xassələrinə, yaxud da populyasiyanın xassəsi onu təşkil edən 
növlərin xassələrinə müncər olunmur.
Deməli