Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Əgər gerçəklik aktual varlıqdırsa, im-
kan potensial varlıqdır
. Buna görə də imkan kateqoriyası müəyyən bir 
yeni gerçəkliyin yaranmasının müqqəddəm şərtlərini ifadə edir. 
Imkan və gerçəklik bir-biri ilə ayrılmaz əlaqədədir. Onlardan biri, 
digərini şərtləndirir. Yə‟ni onlardan biri vardırsa, o biri də olmalıdır. Bu o 
mə‟nada başa düşülməlidir ki, hər bir gerçəklikdə onun gələcək dəyişmə 
və inkişaf imkanı vardır. Digər tərəfdən isə onun özü əvvəldən mövcud 
olan başqa bir imkanın reallaşması nəticəsində yaranmışdır. Buradan 
aydın olur ki, imkan və gerçəklik kateqoriyaları dünyanın təşəkkül tapma 
və inkişaf səciyyəsini ifadə edir. Bu kateqoriyaların hər ikisi mühüm rol 
oynayır. Lakin gerçəklik daha üstün yer tutur. Çünki o özünün gələcək 
inkişaf imkanlarını da əhatə edir. Halbuki heç bir imkan hələlik gerçəkliyi 
əhatə edə bilmir.
Gerçəklik proses kimi cıxış edir. Burada daim gizli vəziyyətdə də 
olsa imkan momenti vardır. 
Obyektdə baş verən hər cür dəyişiklik imkanın gerçəkliyə 
çevrilməsi deməkdir. Imkanın varlığı yalnız dəyişmə və inkişafda özünü 
göstərir. 
Imkan indidə gələcəyin olması deməkdir. O hazırki keyfiyyət 
müəyyənliyində mövcud olmayan lakin müəyyən şəraitdə əmələ gələn və 
mövcud ola bilən, gerçəkliyə çevrilə bilən deməkdir. 
Zaman baxımından imkan gerçəklikdən əvvəl gəlir. Bununla yanaşı 
əvvəlki gedişatın nəticəsi kimi çıxış edən gerçəklik həm də gələcək 
inkişafın çıxış nöqtəsidir. Belə ki, imkan mövcud gerçəklikdə yaranır, 
gələcək yeni gerçəklikdə reallaşır. 
Imkan obyektin inkişafında müxtəlif istiqamətləri ifadə edən gizli 
meyllərdir. Buna görə də o gerçəkliyi gələcək baxımından səciyyələndirir. 
Imkanın gerçəkliyə çevrilməsi üçün iki şərt tələb olunur. Onlardan 
birisi müəyyən qanunun fəaliyyət göstərməsi, ikinci isə müvafiq 
şəraitin yetişməsidir.
Hər bir sistemdə onu reallaşdırmağa lazım olduğundan artıq sayda 
imkanlar olur. Lakin onların yalnız bir qismi həyata keçir. Başqa sözlə 
imkanlar arasında da mübarizə və seçmə qanunu fəaliyyət göstərir. 
Təbiətdə imkanın gerçəkliyə çevrilməsi çox vaxt kortəbii şəkildə olur. 

---

203 
Bundan fərqli olaraq cəmiyyətdə insanların şüur və iradəsi, fəallıq 
dərəcəsi həmin prosesə güclü tə‟sir göstərir.
Qeyd etmək lazımdır ki, gələcək birmə‟nalı şəkildə indi ilə 
müəyyən olunmur. Çünki hər hansı hadisənin yaranması təsadüfi də ola 
bilir. Odur ki, indiki imkanın gələcəkdə gerçəkliyə çevrilməsini dəqiqliklə 
deyil, yalnız ehtimal şəklində irəlicədən söyləmək olar. Bu xüsusilə də 
cəmiyyət həyatına aiddir. Belə ki, burada hadisələrdə insanlar iştirak 
edirlər, onların hərəkətlərini isə əvvəlcədən birmə‟nalı müəyyən etmək 
qeyri-mümkündür. Sosial hadisələrin gedişində bu hərəkətlər dəyişilir. 
Imkan və gerçəklik kateqoriyaları dialektika sistemində 
özünəməxsus yer tutur. Belə ki, onlar həm inkişaf prosesini, həm də de-
terminizm prinsipini ifadə edir.