Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

təsadüflər də çox mühüm rol oynayır. Buna görə də onlar arasında 
tabelik münasibətləri deyil
, bərabərhüquqlu 
əməkdaşlıq münasibətləri 
(O.Tofler) mövcuddur
. Bunu maddi sistemlərin öz-özünü təşkil etmə 
qabiliyyəti haqqında sinergetika konsepsiyasının nümunəsində yəqin 
etmək olar. Həmin konsepsiyaya görə qeyri müvazinət vəziyyətində olan 
açıq sistemlərdə məhz təsadüflər çoxluğu onun strukturu üçün təhlükə 
törədən fluktuasiyaları (orta vəziyyətdən kənara çıxma, təsadüfi 
yayınmalar) yaradır. Bu proses isə özünün kritik mərhələsində 
bifurkasiyaları (ikiyə bölünmə, haçalanma deməkdir) əmələ gətirir. Həmin 
mərhələdə sistemin hansı vəziyyətdə olacağını irəlicədən söyləmək 
mümkün olmür. Çünki bu mərhələdə təsadüflər hökmranlıq edir. Məhz 
onlar köhnə sistemin qalıqlarının yeni inkişaf vəziyyətinə keçməsinə təkan 
verirlər. Mümkün olan çoxlu variantlardan biri kimi sistem öz yolunu 
seçir. Bundan sonra zərurət öz qüvvəsini göstərir.
2
Təsadüflərin fundamental rolu həm də özünütəşkiletmə prsesləri 
üçün səciyyəvi olan geridönməzlik keyfiyyətində özünü göstərir. Bu o 
deməkdir ki, bifurkasiya nöqtəsində təsadüf nəticəsində sistemin əldə et-
diyi yol heç cür əvvəlki səviyyəyə geri dönə bilmir. Geri dönmə qeyri 
mümkün olur. 
Imkan və gerçəklik 
Sözün məhdud mə‟nasında gerçəklik anlayışı 
bilavasitə mövcud olan varlığı ifadə edir. Bu cür yanaşdıqda o imkan ilə 
nisbətdə götürülür.
Gerçəklik dedikdə müəyyən zamanda və şəraitdə bu və ya digər 
obyektin konkret varlığı başa düşülür. Hər hansı maddi obyektin aktual 
varlığı onun gerçəkliyini ifadə edir. Gerçəklik anlayışı öz məzmunu və 
mahiyyətinə görə imkan anlayışı ilə müqayisə olunur. 
1
Бах. Алексеев П., Панин А. Философия, с.432-434. 
2
Bax: Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса. М., 1986, с. 28-33. 

---

202 
Imkan elə bir vəziyyət və ya şəraitdir ki, bu halda determinasiya 
amillərinin bir qismi mövcuddur. Digər hissəsi isə yoxdur və yaxud de-
terminasiya amilləri yeni hadisənin yaranması üçün kifayət dərəcədə 
yetkin deyildir. Hər bir təbiət və ya cəmiyyət hadisəsi əvvəlcə potensial 
vəziyyətdə olur, yalnız sonradan gerçəkliyə çevrilə bilir. Bu mə‟nada 
inkişaf bir silsilə imkanların sıradan çıxması və onun yerinə yeni 
imkanların yaranması prosesidir.