şeydən əvvəl onu ictimai-tarixi inkişafın məhsulu kimi götürmək deməkdir .
Sonra, belə yanaşma, şüuru beynin funksiyası, xassəsi olduğunu göstərir.
Həm də, belə bir cəhət vurğulanır ki, şüur gerçəkliyin in'ikasıdır. O
insanın fəaliyyətinin tənzimçisidir. Son cümlələrdə ifadə olunan fikirlərin
mə'nasını yaxşı başa düşmək üçün şüurun fəlsəfi fikir tarixində
qoyuluşunu və izahını qısa da olsa nəzərdən keçirmək lazım gəlir.
Əvvəla, onu deyək ki, şüur insanların həyatında çox mühüm yer
tutduğu üçün bütün dövrlərdə filosoflar onu izah etməyə xüsusi diqqət
yetirmişlər.
Insanlar hələ qədimdən şüuru ruhun dərinliyində baş verən sehrli qüvvə kimi təsəvvür edirdilər . Onların fikrincə şüur xarici dünya-
dan və insan beynindən tam azaddır. O müstəqil surətdə öz həyatını
yaşayır. Ruh xüsusi ecazkar qüvvədir. Hətta ona təbiətin yaradıcısı kimi
yanaşırdılar. Animizm (ruhlara sitayiş) yarandıqdan sonra bir müddət
bütün təbiət hadisələri də insan və heyvan kimi canlı hesab olunurdu. Bu-
na görə də ruh ilə bədən bir-birindən o qədər də fərqləndirilmirdi. Yalnız
sonradan ruh ilə bədən ayrı təsəvvür olunmağa başlandı. Məsələn,antik
fəlsəfədə Sokrata qədər ideal anlayışı yox idi. Ruhun atomist tə‟limi onu
kiçik və böyük atomlardan ibarət hesab edirdi. Bir müddət keçdikdən so-
nra ruhun bir bədəndən digərinə keçməsi və yenidən təcəssüm etməsi
haqqında fikirlər yarandı. Bunu Platonun ruh tə‟limindən də görmək olar.
Onun fikrincə ruh əbədi və dəyişməzdir. Insan öldükdən sonra ruh bədəni
tərk edir və səmaya yuksəlir. O ulduzlarda yaşayır və yerdə qazandığı
çirkinlikdən təmizlənir. Müəyyən müddət keçdikdən sonra o yenidən
bədənə (başqa bədənə) köçür. Aristotel isə əksinə ruh ilə bədəni ayrılmaz
təsəvvür edirdi. O ruhun üç inkişaf səviyyəsini (bitki, heyvan və insan
ruhu, fərqləndirirdi. O ruhun öyrənilməsinə birinci dərəcəli əhəmiyyət
verərək yazırdı: «ruhun dərki hər cür həqiqətin başa düşməsinə çox kömək
edir. Axı ruh bir növ bütün canlıların ilkin əsasıdır»
1
Orta əsrlərin fəlsəfi fikrində hər şeyin ilahi qüvvə tərəfindən
yaradıldığı fikri qərarlaşdı. Bütün yaradılanlar kimi ruh da ali reallıqdan-
allahdan asılı təssəvvür edilirdi. Həqiqi zəka allahın atributu hesab olu-
nurdu. Insanda isə həmin zəka alovunun, kiçicik bir qığılcımı olduğu
göstərilirdi. Bununla yanaşı
