Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Lakin hüquqi şüur ilə hüququ tam eyniləşdirmək də olmaz
. On-
lar bir- birindən fərqlənirlər. Belə ki, hüquq hakim sosial qurumların mad-
di həyat şəraitini hüquqi qanunlar şəklində əks etdirir. Onların yerinə 
yetirilməsi dövlət hakimiyyətinin gücü, məcburiyyət orqanları vasitəsilə 
təmin edilir. Hüquq vasitəsilə ictimai qanun və qaydalara məcburi xarakter 
verilir, onlar qanunvericilik yolu ilə təsbit olunur. Beləliklə, hüquq dövlət 
tərəfindən Konstitusiyada (Əsas qanun) və digər aktlarda təsbit edilən 
normalar və ya qanunlar məcmusu kimi çıxış edir. Burada insanların icti-
mai həyatının ayrı- ayrı sahələri üzrə hüquq və vəzifələri müəyyən edilir. 
Onlardan iqtisadi hüququ (mülkiyyət hüququ), siyasi həyatdakı hüquqları 

---

469 
(seçib seçilmək, siyasi həyatda iştirak hüququ) və mədəni sahədə (təhsil 
hüququ və s.) hüququ göstərmək olar.
Bütövlükdə hüquqdan fərqli olaraq hüquqi şüur məcburi xarakter 
daşımır, dövlətin məcburiyyət gücü ilə tə„min edilmir. O müxtəlif sosial 
qrupların və birliklərin mövcud hüquq və hüquq qaydaları haqqında 
təsəvvürləri və onlara münasibəti kimi yaranır. Bu zaman hər bir sosial 
subyekt hüquqa öz mənafeləri baxımından qiymət verir. Buna görə də 
müxtəlif birliklərin hüquqi şüuru bir- birindən fərqlənə bilir. 
Siyasi 
hakimiyyətdə olan qurumun hüquqi şüuru mövcud hüquq 
normalarını ədalətli hesab edir və onların qorunub saxlanmasına 
haqq qazandırır. Müxalifəti təmsil edən sosial qrumların hüquqi 
şüuru isə buna qarşı çıxır, onu ədalətsiz hesab edir.
Hüquq ilə hüquqi şüurun bir fərqi də bundadır ki, əgər birinci 
nisbətən sabitdirsə və müəyyən qədər ətalət qüvvəsinə malikdirsə, ikinci 
daha çevik və dəyişkən xarakter daşıyır. Belə ki, istehsal, bölgü və 
mübadilə münasibətlərində baş verən dəyişikliklər, hüquqi şüurda özünün 
müvafiq əksini və qiymətini tapır.
Hüquqi şüur, siyasi və əxlaqi şüur arasında bir növ aralıq mövqeyi 
tutur. O siyasi şüurdan fərqli olaraq dövlətə siyasi fəaliyyət obyekti kimi 
yanaşmır. Hüquqi şüura görə dövlət sözsüz tabe olmalı olan tənzim edici 
qüvvədir. Əxlaqi normalar isə dövlət tərəfindən yaradılmır. Onları insanlar 
işləyib hazırlayırlar. Onlar qanun qüvvəsinə malik deyildir, yalnız 
qiymətverici xarakter daşıyır. Hüquqi şüurda isə bundan fərqli olaraq 
yerinə yetirilməli olan və ədalətli hesab olunan hərəkət dövlət qanunu ki-
mi çıxış edir. Hüquqi şüur məcburiyyət elementini əhatə edir. Əks halda o 
sözün əsl mə„nasında hüquq olmazdı, əxlaq olardı. Bununla yanaşı 
göstərilməlidir ki, hüquq əxlaq ilə sıx əlaqəlidir. Onlar qarşılıqlı surətdə 
bir- birinə tə„sir edirlər. Hüquq həmişə əxlaqın müdafiəsinə ehtiyac hiss 
edir. Ş.Monteskyo yazırdı: «Əxlaq və adətlər qanunlar tərəfindən 
müəyyən edilməyən qaydalardır... Qanun ilə əxlaqın fərqi bundadır ki, 
birinci əsasən vətəndaşın hərəkətlərini, ikinci isə insanın hərəkətini 
müəyyənləşdirir.»
1
hüququn əxlaq ilə sıx əlaqəsi bunda təzahür edir ki, ədalətli hüqu-
qun yerinə yetirilməsi özü mə„nəvi - əxlaqi mahiyyət kəsb edir. Həm 
əxlaqi həm də hüquqi şüur insanın və cəmiyyətin vahid bütöv mə„nəvi 
həyatının iki bir- öirilə əlaqəli, müxtəlif tərəfidir. Odur ki, cəmiyyətin hər 
bir üzvünün yüksək əxlaqa və mədəniyyətə malik olması, hüquqi şüurun 
təkmilləşməsinin vacib şərtidir.
1
Монтескйо Ш. Избранные произведения. М. 1995с. 417. 

---

470