Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Tərəqqinin anlaşılmasında müxtəlif rə'ylərin mövcud olması, 
xeyli dərəcədə bu prosesin mürəkkəb və daxilən ziddiyyətli xarakter 
daşıması ilə izah edilir
. Bunu ondan görmək olar ki, hətta müasir dövrdə 
də elm və texnikanın inkişafı bir tərəfdən əmək məhsuldarlığını 
yüksəldirsə, digər tərəfdən ətraf mühitə mənfi tə'sir göstərir, bəşəriyyətin 
gələcəyini təhlükə altına alan kütləvi qırğın silahları və digər dağıdıcı 
qüvvələr yaradır. Yaxud da istehsalın artmaqda olan kompüterləşdirilməsi 
prosesi özü ilə bir sıra arzuolunmaz nəticələr (görmənin zəifləməsi, əsəb 
gərginliyinin və psixoloji gərginliyin artması, insanın şəxsi fəaliyyəti 
üzərində nəzarətin hədsiz dərəcədə güclənməsi və sair.) əmələ gətirir. Bu 
siyahiyə həm də XX əsrdə bəşəriyyətin qarşılaşdığı digər sosial bəlaları – 
müharibələri, irqi ayrı seçkiliyi, terrorçuluğu, narkomaniya və 
cinayətkarlığın artmasını və sairi də əlavə etmək olar.

---

505 
Ictimai tərəqqinin mahiyyətini düzgün müəyyən etmək üçün
obyektiv meyara malik olmaq müstəsna əhəmiyyət kəsb edir
. 
Tərəqqinin me'yarı barəsində müxtəlif fikirlər söylənilir. Məsələn mark-
sizm hesab edirdi ki, insanın özünün inkişaf səviyyəsi ilə birlikdə 
götürülən məhsuldar qüvvələrin inkişafı dərəcəsi ictimai tərəqqinin əsas 
meyarıdır. Lakin məsələyə diqqətlə yanaşdıqda məlum olur ki, bu meyar 
mücərrəd və ümumi xarakter daşıyır. Buna görə də onu ictimai həyatın 
digər sferalarında əldə edilmiş səviyyəni müəyyən edən amillər kompleksi 
ilə tamamlamaq zəruridir. Deməli, ictimai tərəqqinin mahiyyətinin tam 
dolğunluğu ilə izah etmək üçün həyatın bütün tərəflərini vəhdətə 
götürmək, müxtəlif meyarlar sisteminə əsaslanmaq lazımdır. Müasir 
dövrdə ictimai tərəqqinin obyektiv meyarlarının müəyyən olunması 
xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həm də getdikcə aydın 
görünməkdədir ki, onu sosial- siyasi, iqtisadi, ideoloji, demokratik və hu-
manist meyarlar əsasında müəyyən etmək olar.
Hegel ümumdünya tarixinin mahiyyətini «azadlıq şüurunun 
tərəqqisi»ndə görürdü. O göstərirdi ki, bu baxımdan tarix üç əsas dövrə 
bölünür. Birinci mərhələ şərqin despotik quruluşlu ölkələrini (Çin, Hindis-
tan, Iran və Misir) əhatə edir. Bunlarda azadlıq demək olar ki, yoxdur. 
Çünki şərq xalqları hələ bilmirdi ki, ruh və insan öz- özlüyündə azaddır. 
Bir halda ki, onlar bunu bilmirlər, deməli onlar azad deyildir.
1
Antik 
cəmiyyətdə azadlıq ilə qul sahibliyinin birləşməsi bununla izah edilir ki, 
yunan- roma dünyasında xalqlar azadlığa məhdud dərəcədə malik 
olmuşdur. Burada yalnız bə'ziləri azaddır. Hegel quldarlığın aradan 
qaldırılmasını ictimai şüurda «hamı azaddır» prinsipinin qərarlaşması ilə 
əlaqələndirirdi. O bu prosesdə xristian dininə həlledici yer verirdi. 
Nəhayət, azadlığın üçüncü mərhələsi Qərbi Avropada Alman 
xanəndanlığında yaranır. Bu mərhələdə hamı azaddır. Beləliklə Hegel 
ümumdünya tarixinin şərqdən qərbə keçdiyini və sonuncuda başa çatdığını 
iddia edirdi. 
Qeyd olunmalıdır ki,