Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Lakin bu metodologiya tarixi prosesin bir 
mərhələsindən digərinə keçidin konkret səbəblərini və mexanizmini 
açmaqda aciz qalır
. 
Deyilənlərdən aydın olur ki, tarixi prosesin real təhlilini vermək 
üçün formasiya mövqeyindən yanaşmanı və sivilizasiya təlimini dialektik 
əlaqədə götürmək zəruridir. Onları bir- birinə tamamlamaq tarixi prosesi 
uğurlu təhlil etməyin mühüm şərtidir.
Tarixi prosesin izahında sosial dinamika təlimi də mühüm yer 
tutur
. Yuxarıda deyildiyi kimi bu anlayışı elmə ilk dəfə O.Kont 
gətirmişdir. Bu anlayışı o ictimai inkişafın irəliyə doğru yönəlmiş prosesi 
kimi başa düşürdü. Hazırda isə sosial dinamika anlayışı fəlsəfi 
ədəbiyyatda birmənalı izah olunmur. Müasir qərb fəlsəfi fikrində həmin 
anlayış ən çox P.Sorokinin təlimində nəzərdən keçirilir. O qeyd edir ki, 
fiziologiya elmi insan orqanizmində təkrarlanan fizioloji prosesləri 
öyrəndiyi kimi, «sosial fiziologiya» və ya sosial dinamika da öz diqqətini 
bütün sosial qrupların həyatı tarixində təkrarlanan əsas sosial proseslər 
üzərində cəmləşdirir.
1
Beləliklə əgər Kont sosial dinamika adı altında ictimai inkişafda 
xətti prosesləri başa düşürdüsə, P.Sorokin tsiklik prosesləri ifadə edir. 
Ümumiyyətlə götürdükdə sosial dinamika anlayışı ictimai inkişafın çox 
mühüm tərəfini göstərir. Belə ki, o tarixi reallıqda baş verən çoxtərəfli 
dəyişikliklər içərisində əsas diqqəti onların istiqamətinə yönəldir. Qeyd 
olunmalıdır ki, 
sosial dinamikanın üç tipi (tsiklik, xətti və spiralvari) 
vardır
. 
Birinci tip, tsiklik (dairəvi) dəyişikliklər ictimai həyatda geniş yer 
tutur. Onlar öz xarakterinə görə zəruri, uzun müddətli və əsas inkişaf 
xəttinə uyğun halları ifadə edirdi. Tsiklik dəyişiklərin özü iki növə ayrılır: 
a) sistemli- funksional tsikl və tarixi tsikl. Sistemli- funksional növlü 
tsikllər ictimai həyatda eyni bir keyfiyyət çərçivəsində baş verən sosial 
dəyişiklikləri əhatə edir. Bu halda dəyişikliklərin son nəticəsi analoji 
dəyişikliklərin yeni seriyasının çıxış nöqtəsi rolunu oynayır. Cəmiyyətin 
sosial- funksional tsikllər formasında inkişafı onun vəziyyətinin stabilliyi-
ni ifadə edir. Bunlara misal olaraq sosial birlik formalarının (siniflər, 
təbəqələr, etniki birliklər) təkrar istehsalını, onların həyat fəaliyyətinin 
sabit formalarının təkrar istehsalını: cəmiyyətdəki ictimai, siyasi və digər 
1
Bax: Крапивенсикий С.Э. Общий курс философии, с.341-342. 

---

501 
institutların təkrar istehsalını göstərmək olar. Bu yol ilə cəmiyyət öz- 
özünü tənzim edir. Təkrarlanan tsikl cəmiyyətin mövcudluğu və qorunub 
saxlanılmasının mühüm üsulu rolunu oynayır. Bu üsul xarici aləm ilə 
qapalı münasibətlərdə olan ölkələrin tarixində (məsələn Çində) xüsusilə 
mühüm yer tutur. Məlumdur ki, burada feodal münasibətləri iki min il 
ərzində davam etmişdir. Bu vəziyyətin təmin olunmasında tsiklik 
dəyişikliklər az rol oynamamışdır. 
Tsiklik dəyişikliklərin ikinci növü- tarixi tsikllər də cəmiyyətin 
inkişafında əhəmiyyətli yer tutur. Tarixi tsikl dedikdə müəyyən sosial sis-
temin mənşəyi, inkişafı, çiçəklənməsi və tənəzzül edərək dağılması 
proseslərinin vəhdəti başa düşülür. O belə bir real faktı ifadə edir ki, bütün 
digər maddi obyektlər kimi, hər hansı konkret cəmiyyət də müvəqqəti 
ömür yaşayır. Öz dövrünü başa vurduqdan sonra o məhv olur. Əlbəttə bu 
prosesi hərfi mənada anlamaq doğru olmazdı. Belə ki, hər bir cəmiyyət 
sıradan çıxanda, onun müəyyən tərəfləri yeni yaranan cəmiyyətdə 
saxlanılır. 
Son dövrlərdə fəlsəfi ədəbiyyatda planetar sistem kimi götürülən 
Yer kürəsinin təkamülündə meqatsiklin (böyük miqyaslı tsiklin) 
mümkünlüyünə dair fikirlər söylənilir. Digər tərəfdən müasir dövrdə qlob-
al miqyaslı ziddiyyətlər o qədər kəskinləşir ki, hətta vaxtilə Ş.Furyenin 
irəli sürdüyü fikrin (cəmiyyətin yüksələn xətt üzrə inkişafı deyil, geriyə 
getməsi) həyata keçməsi də istisna olunmur. 
Tarixi prosesdə sosial dinamikanın 
ikinci tipi-
xətti tipi də çox 
böyük yer tutur. Həm də göstərilməlidir ki, xətti dəyişikliklərin məzmunu 
təkcə tərəqqi istiqaməti ilə məhdudlaşmır. Onlar həm də tənəzzül yolu ilə 
(xətti istiqamətdə cəmiyyətin geriyə getmə) baş verə bilər. Xətti 
istiqamətdə tərəqqi və tənəzzül dəyişiklikləri əksliklərin vəhdəti kimi çıxış 
edir. Onlar bir- birini tamamlayırlar, lakin hər bir konkret dövrdə onlardan 
biri üstün yer tutur.