Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Sosial dinamikanın xətti tipinin reallaşması ictimai inkişafın 
çoxvariantlılığı ilə sıx bağlıdır
. Onların əlaqəsi dönüş məqamlı situasiya-
larda daha aydın görünür. Belə dövrlərdə cəmiyyət bifurkasiya (ikiyə 
bölünmə deməkdir) vəziyyətində olur, yəni onun müxtəlif yollar üzrə 
inkişaf etməsinə imkanlar yaranır. Cəmiyyət necə deyərlər öz tarixi yolu-
nun qarşısında durur. Belə hallarda stabil vəziyyətlərdəkindən fərqli olaraq 
bir çox inkişaf imkanları özünü göstərir. Onlar əsasən üç variantda çıxış 
edir: mövcud vəziyyətin konservasiyası, irəliyə doğru inkişaf və geriyə 
doğru tənəzzül. Sonuncu iki variant xətti meyllər kimi özünü göstərir. 
Həm də hər bir meylin arxasında müəyyən maddi və ideya daşıyıcıları 
(müxtəlif siniflər və sosial təbəqələr) dayanır. Onlar bu meylləri öz 
mənafelərinə uyğun şəkildə istiqamətləndirmək üçün bir- birilə mübarizə 

---

502 
aparırlar. Qeyd olunan vəziyyət keçid dövrünü yaşayan müasir 
Azərbaycan cəmiyyəti üçün də səciyyəvidir. 
Sosial reallığa geniş miqyasda yanaşdıqda burada üçüncü tipdən 
olan dəyişikliklərin, yəni 
spiralvari dinamikanın
baş verdiyini görmək 
olar. Dinamikanın bu tipi cəmiyyətin müxtəlif keyfiyyət vəziyyətlərini 
əhatə edən proseslərin istiqamətini əks etdirir. Lakin nəzərdə tutlmalıdır 
ki, ictimai həyatda spiralvarilik sosial dəyişikliklərin müxtəlif tiplərindən 
yalnız biridir. 
Dinamikanın spiralvari tipi tarixi inkişafın nisbətən böyük 
dövrlərində çoxlu miqdarda məlumatları cəmləşdirərkən üzə çıxır
. Bu 
onunla izah edilir ki, inkişaf prosesində inkarı inkar qanununun tələblərinə 
uyğun olaraq sosial orqanizm əvvəlcə özünün əksinə çevrilir (1-ci inkar) 
və yalnız bundan sonra ikinci inkar baş verir. 
Əlbəttə spiralvari istiqaməti birmənalı irəliyə doğru, yüksələn xətt 
kimi təsəvvür etmək doğru olmazdı. Belə ki, sosial sistem daxilində 
inkişaf, həm də enən spiralvari proses kimi çıxış edə bilər. Hər iki 
istiqamət üzrə gedən spiralvari proseslər mədəniyyətin inkişafında da 
özünü göstərir. Məsələn XVII əsrdə avropalıların şüuru və 
mədəniyyətində təbiəti ram edən insan psixologiyası qərarlaşdı. Bir 
müddət keçdikdən sonra bu, Avropada humanizmin fərqləndirici 
xüsusiyyətinə çevrildi. Təbiətə unitar münasibət bu regionun iqtisadi və 
mədəni tərəqqisinə kömək etdi, onu başqalarından irəliyə apardı. Lakin 
sonrakı dövrdə istehsalın qeyri- humanist istiqamətinin artması, ekoloji 
böhranlar aydın surətdə göstərdi ki, ənənəvi formalarda həyata keçirilən 
Avropa mədəniyyətinin son həddi gəlib çatmışdır. Bu fakt dərk olunduq-
dan sonra təbiətə hökmranlıq psixologiyası aradan çıxmağa başladı. Nəticə 
antissiyentist (elmə qarşı) və antitexnisist (texnikaya qarşı) əhval ruhiyyə 
yarandı.
Yuxarıda sosial prosesin tsiklik, xətti və spiralvari formaları izah 
olundu. Qeyd etmək lazımdır ki, onlar bir- biri ilə yanaşı və ya bir- birinin 
ardınca düzülməmişdir. Real tarixi prosesdə onlar qarşılıqlı əlaqəli, 
qarşılıqlı şərtlənmiş, qarşılıqlı surətdə birinə nüfuz etmiş şəkildə çıxış 
edirlər.