Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

tərəqqinin meyarının azadlıqla bağlılığı 
haqqında Hegelin fikri diqqəti cəlb edir
. Lakin Hegelin nöqsanı bunda 
idi ki, o tərəqqini yalnız azadlıq şüurunun inkişafında görürdü. Əslində isə 
azadlıq çox geniş anlayışdır. Odur ki, azadlığı ictimai tərəqqinin meyarı 
kimi qiymətləndirərkən, onun bütün tərəflərini nəzərdə tutmaq lazımdır. 
Yə'ni təkcə azadlıq şüurunu deyil, ictimai həyatın bütün sahələrində azad 
fəaliyət diqqət mərkəzində durmalıdır.
Ictimai 
tərəqqiyə azadlığı tə'min etməyin əsası kimi yanaşılması, 
onu tarixi zərurət ilə əlaqədə götürməyi tələb edir
. Çünki real azadlığa 
1
Гегель. Соченения т. 8. с. 18. 

---

506 
nail olmaq yalnız zərurəti dərk etmək sayəsində mümkündür. Deməli 
azadlığın əldə edilməsi zərurətin dərk olunması ilə sıx bağlıdır. Məhz ta-
rixi zərurəti dərk edib reallaşdırmaq yolu ilə azad cəmiyyət yaratmaq 
mümkündür. Igtimai həyatın bütün sahələrində öz üzvlərinə real azadlıq 
verən cəmiyyət tərəqqi göstəricilərinə görə ən yüksək səviyyədə durur. 
4. Dünya tarixinin vəhdəti və rəngarəngliyi
. 
Fəlsəfə, tarixi prosesi təşkil edən son dərəcə müxtəlif hadisələri 
ümumiləşdirmək, onlardan mühümü qeyri- mühümdən ayırmaq üçün me-
todoloji silah rolunu oynayır. Bu cür yanaşma hadisələrin xronoloji, empi-
rik təsvirindən fərqli olaraq tarixi prosesin ümumi qanunauyğun xarakteri-
ni açmaq imkanı verir. Fəlsəfi fikirdə bu baxış XV-XVII əsrlərdə 
formalaşmışdır. Onun əsasında böyük coğrafi kəşflər, dəniz səyahəti və 
ticarətin inkişafı, bütövlükdə kapitalizmin təşəkkülü prosesi durur. Məhz 
kapitalizm quruluşunun yaranması sayəsində ölkələr və xalqlar arasında 
təsərüfat və mədəni əlaqələr genişlənməyə başladı. Bu dövrdən etibarən 
aydın oldu ki, müxtəlif ölkələrin və xalqların mədəniyyətində, həyat 
tərzində, dini etiqadlarında, sosial quruluşunda, iqtisadiyyatında nə isə bir 
vəhdət, ümumilik mövcuddur. Deyilənlərdən aydın olur ki,