Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

IX FƏSIL 
ŞƏXSIYYƏT VƏ SOSIAL DƏYƏRLƏR 
1. Fərd, fərdiyyət və şəxsiyyət 
Insan çoxtərəfli və mürəkkəb varlıqdır. Onun müxtəlif cəhətləri 
«fərd», «fərdiyyət» və «şəxsiyyət» anlayışları vasitəsilə açılır. 
Insan anlayışı ictimai mövcudatın ümumi əlamətlərini, onun bioloji 
təşkilini, şüurunu, dilini və əmək qabiliyyətini ifadə edir. 
«Fərd» anlayışı insan nəslinin bir nümunəsini göstərir
. O 
özündə biolojm xassələri və sosial tərəfi əks etdirir. Fərdin cəmiyyət ilə 
əlaqələri, bu prosesdə onun öz fərdiliyini və şəxsi avtonomluğunu 
saxlaması «fərdiyyət» (və ya fərdilik) anlayışında ifadə olunur. Fərdilik 
problemi fəlsəfi fikirdə həmişə diqqəti cəlb edən məsələlərdən olmuşdur. 
O, insanın cəmiyyət ilə münasibətlərində öz xüsusiyyətlərini, özgünlüyünü 
və təkrarolunmazlığını qoruyub saxlaması deməkdir. Fərdiyyəti müəyyən 
etmək mühüm əhəmiyyətə malikdir. Əslində bu konkret bir şəxsə məxsus 
göstəricilərdən çıxış etməklə, onu bütöv və hərtərəfli öyrənməkdir. Qeyd 
olunan vəzifəni həyata keçirmək o qədər də asan deyildir. Söhbət 
müəyyən bir şəxsi başqalarından ayırmaqdan başlayaraq, onun 
unikallığının formalaşması və mövcudluğunun müəyyən olunmasına qədər 
davam edən bütöv bir prosesdən gedir. 
Qeyd edək ki, hər bir ayrıca insanda ümumi, növ xassələri ilə 
yanaşı təkrarolunmaz, unikal əlamətlərin də mövcudluğu hər şeydən əvvəl 
təbiətin məhsuludur. Belə ki, onun orqanizminin bioloji cəhətdən 
təkrarolunmaz olması genotip vasitəsilə əvvəlcədən qəti surətdə 
proqramlaşdırılır. Bu proqram ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərdən 
asılı olmayaraq sabit qalır. Lakin fərdiliyin qorunması təkcə təbiətin tələbi 
deyildir. Eynilə də 
cəmiyyətin normal fəaliyyəti və inkişafı üçün onun 
hər bir üzvünün müəyyən qədər özünəməxsusluğu lazımdır
. Məhz 
cəmiyyət üzvlərinin rəngarəngliyi, burada aydın ifadə olunmuş 
fərdiyyətlərin mövcudluğu hər bir ictimai quruluşun, onun mədəniyyətinin 
həqiqi zənginliyini təmin edir. Buna görə də insanların fərdi 
özünəməxsusluğunun olması sosial inkişafın qanunauyğunluğu kimi qəbul 
edilməlidir. Deməli, cəmiyyət bir tərəfdən insanların müəyyən 
unifikasiyasını (peşə, təhsil və fəaliyyət göstəricilərinə görə) tələb edir. 
Digər tərəfdən isə o insanların hər birinə xas olan fərdi xüsusiyyətləri 
inkişaf etdirmədən yaşaya bilməz. Bu mənada fərdiyyət insanın mövcud-
luğunun ictimai üsulu kimi çıxış edir. 
«Fərdilik» anlayışı geniş məzmuna malikdir. Onu ayrıca insan ilə 
eyniləşdirmək olmaz. Doğrudur ayrıca bir insanın olması fərdiliyin çıxış 

---

547 
nöqtəsidir. Yəni bu faktın özü sübut edir ki, insanın fərdiyyəti (fərdiliyi) 
vardır. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, ayrıca bir insanın (fərdin) 
mövcudluğu hələ onun fərdiliyinin keyfiyyət müəyyənliyini ifadə etmir. 
Deməli fərdilik insanlar arasındakı fərqlərə müncər olunmur; o şəxslərin 
təkrarolunmazlığı ilə də bitmir. Qeyd olunan əlamətlər fərdiliyin yalnız bir 
tərəfini (əlbəttə mühüm tərəfini) ifadə edir. Fərdin təkrarolunmazlığı ilə 
fərdiyyətin üst- üstə düşməməsinin başlıca səbəbi aşağıdakından ibarətdir: 
fərdiyyəti, fərdiliyi müəyyən edərkən biz tək bir əlamətdən çıxış etməklə 
məhdudlaşmırıq. Bu halda insanın bütöv səciyyəsi verilir. Başqa sözlə 
deyilsə, fərdiyyət anlayışının məzmunu ayrıca bir insanın (fərdin) vahid, 
çoxsəviyyəli strukturunu aşkar edir, onun haqqında bütöv təsəvvür 
yaradır.