Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Bu təlim idrak prosesində rasionalizmi 
müdafiə edirdi. 
Orta əsrlər şərqində mötəzilizmə qarşı duran tə‟limlər də olmuşdur. 
Onlardan biri
əl- əşariyyə
məktəbi idi. Bu tə‟lim onun banisi Əl- Əşarinin 
adı ilə bağlıdır. Əşarilər iradə azadlığını müdafiə edirdilər. Onlar 
bildirirdilər ki, Allah insanı xeyir və şər əməllərə qadir vücud kimi 
yaratmışdır. Bu tə‟lim dünyanı sonlu və Allahı isə əbədi hesab edirdi. Bu-
nunla yanaşı onun nümayəndələri dünyagörüşü məsələlərində 
zəkanın 
dini ən‟ənədən üstün rol oynadığını göstərirdilər
. Əşarilər aləmdəki 
səbəb- nəticə əlaqələrini allahın müəyyən etdiyi ardıcıllıq hesab edirdilər. 
Onların sırasında dünyanın çoxluğunu qəbul edənlər də vardı. Əşarilər bi-
lik, hiss, fikir, nitq kimi ilahi atributların olduğunu göstərirdilər. 
Bütövlükdə onlar qeyri- ortodoksal tə‟lim (mötəzilizm) ilə ortodoksal is-
1
Bax: Imanov H., Əhədov A. Orta əsr islam şərqində fəlsəfi fikir. B.,1998, 
s.16, 18. 

---

67 
lam arasında barışdırıcı mövqe tuturdular. Əşarilik islamın Şəfii 
məzhəbinin tərəfdarları arasında daha geniş yayılmışdı. Onlar peripatetik 
fəlsəfəyə meyl edirdilər. 
Islamın şiə təriqətləri arasında 
batinilik
məşhur idi. Bu tə‟limin 
tərəfdarları (Ibn Maymun, Həsən ibn Səbbah və başqaları) göstərirdilər ki, 
islamda hər şeyin zahiri, üzdə olan tərəfi ilə yanaşı daxili, gizli mə‟nası da 
vardır (batinizm daxili deməkdir). Batinilər xəlifəliyin yerinə 
imam 
hakimiyyəti qurmağı irəli sürürdülər
. Onların fikrincə imam hər şeyin 
bilicisidir. Imam islam ehkamlarını dəyişdirmək iqtidarındadır. Əsas 
məsələ dinin zahiri mə‟nasını batini mə‟naya çevirməkdir. Bunu isə yalnız 
imana uymaqla əldə etmək mümkündür. Batinilərə görə aləm çox 
qədimdir, o yoxluqdan doğmamışdır. Onların fikrincə