Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

H.Zərdabinin ən böyük xidməti onun tərəfindən Azərbaycan 
mətbuatının əsasının qoyulmasıdır. 
1875- ci ildən nəşr etdirməyə 
başladığı «Əkinçi» qəzetində təbii- elmi bilikləri xalq kütlələri arasında 
yorulmadan təbliğ etmişdir. Bu qəzetdə tez- tez elmi publisistik 
məqalələrlə çıxış edən Zərdabi özünün təbiət, dünya və cəmiyyət haqqında 
baxışlarını izah etmişdir. 
Zərdabinin tərbiyəvi, etik fikirləri də diqqəti cəlb edir. O xalqının 
tərəqqi və xoşbəxtliyini elmdə, maariflənmədə, təhsilin inkişafında 
görürdü. Onun tərbiyəvi baxışlarında humanizm, vətənpərvərlik, 
doğruçulluq kimi keyfiyyətlər əsas yeri tuturdu. Bu ideyalar bu gün də öz 
əhəmiyyətini saxlayır. 
3. XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəllərində maarifçi və inqilabi- 
demokratik fikir 

---

114 
XIX əsrin sonlarına doğru Azərbaycanda kapitalist münasibətləri 
sür‟ətlə inkişaf etməkdə idi. Neft sənayesində baş verən yüksəliş 
cəmiyyətin sosial həyatında, mədəniyyətində, milli- ideoloji baxışlarında 
da mühüm irəliləyişləri şərtləndirdi. Sənayenin müxtəlif sahələrində və 
ticarətdə 
milli burjuaziya formalaşırdı
. Mütərəqqi rus və qərbi Avropa 
əhval- ruhiyyəli azərbaycanlı maarifçilərin sayı çoxalmağa başladı. Həmin 
dövrdə türk xalqları arasında, 
o cümlədən də Azərbaycanda milli oyan-
ma prosesi özünü göstərirdi
. Bu zəmində islamçılıq və türkçülük meylləri 
baş verirdi. Xalqın dünyagörüşündə və məfkurəsində yaranan milli özünü 
dərk prosesinin önündə ziyalılar gedirdi. Artıq bu dövrdə 
Azərbaycan 
ziyalılarının üçüncü nəsli formalaşırdı 
(birinci nəsil XIX əsrin 30- 40- cı 
illərində, ikinci nəsil isə 70- ci illərdə yetişmişdi). XIX- XX əsrlərin hüdu-
dunda Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə, 
Ü.Hacıbəyov və başqaları Azərbaycanda türkçülük ideyasının əsasını 
qoymuş, onun yayılmasında fəal iştirak etmişdilər. Onlar türkçülük 
hərəkatının ümumi liderlərinin (Ziya Göyalp, Ismayıl bəy Qaspıralı, Zəki 
Vəlidə Toğan, Yusif Akçura və başqalarının) fəaliyyətindən və ideya 
irsindən bəhrələnirdilər. 
Beləliklə Azərbaycanda maarifçiliyin bu mərhələsi