türk xalqlarının tarixi və mədəniyyətinin araşdırılmasına geniş diqqət yetirmişdi . Hüseynzadəyə görə türk
xalqlarının geriliyinə son qoyulmasında, onların birliyinə nail olmaq böyük
rol oynayır. O, türk xalqlarını parçalamağa çalışan qüvvələrə qarşı
mübarizə apararaq,
türkçülük, turançılıq ideya cərəyanını irəli sürmüşdü . Lakin o təkcə öz xalqının deyil, bütün millətlərin siyasi
azadlığını təbliğ edirdi.Odur ki, onun vahid Turan ideyası milli
xudbinlikdən və mürtəce millətçilikdən uzaq idi.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ictimai-
siyasi fikrinin digər böyük nümayəndəsi
Ə.Ağayev (1869- 1939) olmuşdur. Şuşada hələ uşaq ikən ərəb və fars dillərini mükəmməl
öyrənmiş, sonra rus məktəbində oxumuşdur. O da Tiflis gimnaziyasında
təhsil almışdır. Sonra Parisə gedərək hüquq məktəbini və Sorbonna Un-
iversitetini bitirmişdir (o xaricdə təhsil alan ilk azərbaycanlı olmuşdur).
Təhsilini başa vurub Qarabağa qayıdarkən yolüstü Istanbulda
Ə.Hüseynzadə ilə tanış olmuşdur. Onun vasitəsilə Türkiyənin qabaqcıl
ictimai- siyasi ideyalarına yiyələnə bilmişdir. Bir müddət Bakıda fəaliyyət
göstərdikdən sonra 1909- cu ildə Istanbula köçmüşdür. Ömrünün sonuna
qədər Ankara və Istanbul Universitetlərində müəllimliklə məşğul
olmuşdur. Burada onun inqilabi- demokratik fəaliyyəti daha geniş miqyas
almışdır. Bu dövrdə aşağıdakı mühüm əsərlərini yazmışdır: «Üç
mədəniyyət», «Azərbaycanın əhəmiyyəti», «Türk hüquq tarixi», «Sərbəst
insanlar arasında» və s.
O öz maarifçilik fəaliyyətinin əvvəlində islamı dirçəltmək uğrunda
mübarizə edən ideya- siyasi cərəyana tərəfdar çıxırdı.
XX əsrin əvvələrindən e‟tibarən o türk milli şüurunu, türk xalqlarının birliyini
