Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Aqnostisizmin qnoseoloji kökünü biliklərimizin nisbiliyinin, 
dəyişkənliyinin və qeyri mükəmməlliyinin şişirdilməsi təşkil edir
. 
Əlbəttə, bu xassələr insanın malik olduqları biliklərdə vardır. Lakin onları 
mütləqləşdirmək və beləliklə də dünya haqqında bilik əldə etməyin qeyri- 
mümkünlüyünü iddia etmək doğru deyildir. Bununla yanaşı aqnostisizm 
həm də müəyyən sosial zəminə malik olur. Bunu ondan görmək olar ki, 
məhz bu və ya digər ölkə və ya region öz inkişafında tənəzzül və böhran 
keçirdiyi dövrdə aqnostisizm daha geniş şəkildə baş qaldırır (məsələn XIX 
əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Qərb ölkələrindəki böhran vəziyyəti). 
Bir çox fəlsəfə kitablarında I.Kantı qeyd-şərtsiz aqnostiklər 
siyahısına aid edirlər. Bu cür mövqe ilə razılaşmaq çətindir. Əlbəttə, 
Kantın fəlsəfəsində aqnostik meyl vardır. Bu onda ifadə olunur ki, Kant 
predmet və əşyaları bir-birindən fərqli iki yerə ayırırdı Birinci bizim üçün 
bəlli olan hadisə və ya təzahür edən tərəf (fenomen), ikinci həmin predmet 
və əşyanın özü-özlüyündəki vəziyyəti (noumen). Onun fikrincə biz yalnız 
birinciləri (hadisələri) dərk edə bilərik. Ikincilər («özündə şeylər») 
mahiyyətcə dərk olunmazdır. Lakin Kant dərk etmənin böyük imkanlarını 
da qeyd edirdi (xüsusən də təbiətə münasibətdə). Buradan aydındır ki, 
Kantı tamamilə aqnostizimə aid etmək doğru deyildir. Eyni fikri digər 
filosof və təbiətşünas alimlər haqqında da demək olar. Məsələn, bəzi kitab 
və vəsaitlərdə, I.Müller, H.helmhols, A.Puankare, K.Pirson və başqaları 
aqnostik kimi qələmə verilir. Belə fikirlərlə razılaşmaq olmaz. Doğrudan 
da yuxarıda adı çəkilən mütəfəkkirlərin yaradıcılığında ümumnəzəri plan-
da yanaşdıqda aqnostizm ünsürləri özünü göstərir. Lakin bunlara əsasən 
onları dünyanın dərk olunanlığını inkar edənlərin sırasına aid etmək doğru 
olmazdı. Axı həmin alimlərin hər biri öz kəşfləri ilə dünyanın elmi-nəzəri 
anlayışılmasına qiymətli töhfə vermişdir. 

---

283 
Həm də nəzərdə tutulmalıdır ki, aqnostisizm çox vaxt bütövlükdə 
dünyanın dərk olunmasını inkar etmir. Onun spesifikliyi maddi sistemlər 
haqqında dəqiq biliklərin mümkünlüyünü inkar etməkdədir. Beləliklə aq-
tostisizm 
əslində 
maddi 
sistemlərin, 
təbiət 
və 
cəmiyyətin 
qanunauyğunluqlarını dəqiq dərk etməyin mümkünlüyünü rədd edir.
1
Aqnostisizmin bir mənbəyini məntiqi relyativizm (nisbi deməkdir) 
yə‟ni varlığın və idrakın bütün obyektlərinin dəyişkənliyinin 
mütləqləşdirilməsi təşkil edir. Relyativistlər belə bir skeptik prinsipdən 
çıxış edirlər ki, dünyada hər şey sürətlə dəyişir. Buna görə də bizim 
obyektlər haqqında biliyimiz yalnız həmin an üçün vəziyyəti ifadə edir. 
Odur ki, dünən həqiqi olan şey bu gün yalana çıxa bilir. Onların fikrincə 
həqiqətin də dərman kimi işlədilmə müddəti vardır. Bu müddət keçdikdən 
sonra o öz dəqiqliyini itirir.
2
Relyavitizmin müasir dövrdə geniş yayılmış növü konvensiona-
lizmdir (hərfi mə‟nası razılığa gəlmə deməkdir). Onun tərəfdarları qəbul 
olunmuş biliklərin şərtiliyini göstərir. Onları müəyyən qrup alimlərin 
razılığa gəlməsi kimi səciyyələndirirlər. Əlbəttə bu fikirdə müəyyən 
həqiqət payı vardır. Belə ki, elmi dairələrdə aparılan mübahisələrin 
məhsuldar olması naminə terminlərin məzmununa dair müəyyən şərtləşmə 
həyata keçirilir. Lakin bu o demək deyildir ki, həmin şərtləşmə və ya 
razılıq yalnız subyektiv xarakter daşıyır, onların məzmunu obyektiv deyil-
dir. 
Insanın idrak fəaliyyəti nəticəsində