Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət bütün fəaliyyət 
növlərinin, sosial subyektlərin və sosial institutların vəhdətini tə„min 
etməklə öz-özünü tə„min etmə xassəsinə malikdir.

---

364 
Beləliklə sosial sistem müxtəlif səpkilərə malikdir. Onu təhlil 
edərkən fəaliyyət növləri, sosial münasibətlər, sosial birlik formaları, icti-
mai institutlar mütləq nəzərə alınmalıdır.
Cəmiyyətin son dərəcə mürəkkəb olması onu izah edən baxışların 
da müxtəlifliyini şərtləndirir. Sosial fəlsəfədə cəmiyyətin üç əsas nəzəri 
modeli geniş yayılmışdır: naturalizm, idealizm və materializm. 
Birinci mövqe, 
naturalizm
(təbiət, təbii olan deməkdir) tarixən da-
ha qədimdir. Onun mahiyyətini cəmiyyətin təbii bioloji amillər (təbii 
sərvətlər, mühit, iqlim və sair) ilə izah olunması təşkil edir. Yuxarıda 
onların bir növü olan coğrafi determinizm haqqında geniş danışıldı. 
Cəmiyyətə 
idealist 
yanaşma sosial həyatda əbədi ideyanın, dünya 
zəkasının, idealın, mə„nəvi amillərin müəyyənedici rol oynadığını sübut 
etməyə çalışır. 
Nəhayət, 
materializm
cəmiyyətin izahında maddi amillərdən, so-
sial varlıqdan, maddi nemətlər istehsalından çıxış edir. Qeyd edək ki, bu 
üç baxış bir- birindən tam təcrid olunmuş halda mövcud deyildir. Onlar 
bir- birilə xeyli yaxındır və bəzən də çulğalaşmış şəkildə mövcuddur. 
Məsələn naturalizmdə bə„zən həm materializm ünsürləri (cəmiyyətin təbii 
izahı, mexanisizm, sosial darvinizm və sair), həm də idealizm (panteizm 
və hilozoizmin nümunəsində) əlaqəli şəkildə çıxış edir.
Sosial fəlsəfədə insanların əvvəlki cəmiyyətdən irsən keçən və yeni 
yaranan birgə fəaliyyət üsulu ictimai istehsal anlayışında ifadə olunur. Bu 
anlayış hələ C.Lokk və A.Smit tərəfindən istifadə olunmuşdur. K.Marks 
onu cəmiyyəti yaradan insanların birgə fəaliyyətinə tətbiq etmişdir. Ictimai 
istehsal anlayışı insanların məqsədyönlü fəaliyyəti prosesidir. Bu anlayış 
sosial fəlsəfədə mühüm rol oynayır. O göstərir ki, cəmiyyət sadəcə təkrar 
istehsal və adaptasiya etmək deyildir. O ictimai həyatı həm də yaradıcılıq, 
özistehsalı kimi səciyyələndirir. Ictimai istehsal bir sıra həyati əhəmiyyətli 
sosial funksiyalar yerinə yetirir. Onlardan aşağıdakılar xüsusilə 
mühümdür: a) cəmiyyətin mövcudluğunun maddi həyat şəraitinin təkrar 
istehsalı; b) mə
'
nəvi həyat məhsullarının (ideyalar və ideologiyanın) 
mə
'
nəvi dəyərlərin, simvol və işarələrin istehsalı; v) ictimai fərdlər kimi 
insan nəslinin istehsalı; q) sosial əlaqələrin və münasibətlərin istehsalı.