Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Insanlar özü öz 
tarixlərini yaradırlar. Onlar tarixi prosesin subyektləridir
. Söhbət 
birinci növbədə müxtəlif sosial qruplardan, siniflərdən, ziyalılar 
təbəqəsindən, milli birliklərdən, habelə müxtəlif siyasi partiyalardan, icti-
mai təşkilatlardan və ayrı-ayrı şəxsiyyətlərdən gedir. 
Son vaxtlar elmdə və siyasi praktikada tez-tez belə bir fikrə rast 
gəlinir ki, bəşəriyyət tarixi prosesin müstəqil subyektidir. Bu fikrin 
müəyyən obyektiv əsası vardır. Belə ki, müasir şəraitdə müxtəlif ölkələrin 
xalqları arasında iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr möhkəmlənir, onların 
qarşılıqlı asılılığı güclənir. Nəticədə bəşəriyyət getdikcə daha artıq 
dərəcədə bütöv bir tam kimi çıxış edir. Məhz onun bu bütövlüyü 
çərçivəsində müasir dövrün bir çox ümumi miqyaslı məsələləri (dünyada 
sülhün təmin olunması, ətraf mühitin mühafizəsi, planetin bütün xalqları 
və dövlətlərinin əməkdaşlığının möhkəmləndirilməsi) həll edilməkdədir. 
Bir sözlə müasir bəşəriyyət bütövlükdə özünün mövcudluğunu qoruyub 
saxlayır və inkişaf etdirir.
Tarixi prosesin subyektləri ilə onun iştirakçıları bir-birindən 
fərqləndirilməlidir
. Belə ki, cəmiyyətdəki bütün insanlar tarixi prosesdə 
bu və ya digər dərəcədə iştirak edirlər, çünki ictimai fəaliyyətin müxtəlif 
sahələrində (iqtisadi, siyasi, mə'nəvi) çalışırlar. Lakin buna əsaslanaraq 
onların hamısını tarixin subyekti hesab etmək dəqiq olmazdı. Tarixi prose-
sin iştirakçıları olan insanlar yanız şüurlu hərəkət etdikləri dərəcədə, yə'ni 

---

511 
cəmiyyətdə öz yerini başa düşdüyü, öz fəaliyyətinin sosial əhəmiyyətini 
və tarixi prosesin istiqamətini dərk etdiyi dərəcədə tarixin subyektinə 
çevrilirlər. Başqa sözlə deyilsə, iqtisadi və sosial münasibətlərin, 
cəmiyyətin siyasi sisteminin təkmilləşməsində və mə'nəvi həyatın 
inkişafında şüurlu surətdə fəaliyyət göstərən hər bir insan və ya sosial qrup 
tarixin subyekti kimi çıxış edir. Obyektiv xarakter daşıyan ictimai inkişaf 
prosesi insanların subyektiv fəaliyyəti, onların hərəkət və münasibətləri 
vasitəsi ilə həyata keçirilir. Insan heyvandan fərqli olaraq təbiətdə hazır 
olan ne'mətləri istehlak etməklə kifayətlənmir, öz sosial ehtiyaclarını 
ödəmək naminə yenilərini yaradır. Həm də zaman keçdikcə o özünün 
əmək fəaliyyəti növlərini, əmək qabiliyyətini inkişaf etdirir, təkmilləşdirir. 
Nəhayət, yaradıcı fəaliyyətin gedişində, dəyişilməkdə olan sosial mühitin 
tə'siri altında insanların özü də, onların maddi və mə'nəvi həyatı, şüuru, 
zövqləri və sair də dəyişilir. 
Ictimai istehsalın inkişafı və dəyişilməsinin mənbəyi insanların fəal 
yaradıcılığı, onların öz həyat şəraitinə xüsusi reaksiya verməsi ilə (yə'ni 
onlar heyvanlardan fərqli olaraq şüurlu əmək fəaliyyətinə qadir olan 
nəsillər təkrar istehsal edirlər) bağlıdır. Məhz bu sonuncu amil əsasında 
əhali artımı baş verir, əhali inkişaf edir və bütün planetə yayılır. 
Buradan aydın olur ki, ictimai həyatın hər iki yarımstrukturu (həyat 
vasitələri istehsalı və həyatın özünün istehsalı) bir-birindən ayrılıqda
mövcud ola bilməz. Bununla yanaşı onların hər birinin özünəməxsus 
hərəkətverici qüvvələri vardır. Bütövlükdə insanların çoxtərəfli ictimai 
fəaliyyəti ilə insan nəslinin təkrar istehsalının bir-birilə qarşılıqlı tə'siri 
nəticəsində həm əhalinin artımı baş verir, həm də insanların özü 
təkmilləşir, onların məişəti, mədəniyyəti, qabiliyyətləri, mənafeləri 
dəyişilir- bir sözlə sosial inkişaf baş verir. 
Təbiətdə və təfəkkürdə olduğu kimi, cəmiyyətdə də inkişafın daxili 
mənbəyini, hərəkətverici qüvvəsini ziddiyyətlər və onların həll edilməsi 
təşkil edir. Ziddiyyətlərin inkişafın hərəkətverici qüvvəsi olması haqqında 
fəlsəfi müddəa sosial həyatda bir qədər özünəməxsus mə'na kəsb edir. 
Belə ki, cəmiyyət miqyasında götürüldükdə, ziddiyyətdər konkret şəkil 
alır. Yəni burada onlar sosial ziddiyyətlər kimi çıxış edir. Deməli,