Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I - şərtsiz tüpürcək ifrazı refleksi, II - it üçün indiferent (əhəmiyyətsiz) olan işıq
- Şərti tüpürcək refleksi.
- Şərti ürək və qan damar refleksi.
- Vaxta qarşı şərti refleks.
- Ali dərəcəli şərti reflekslər.
- Şərti interoreseptiv reflekslər.
- 20.6. Şərti reflekslərin xüsusiyyəti
- Şərti refleksin sönməsi.
- Qıcıqların fərqlənməsi.
- Qıcıqların analizi vs sintezi.
- 20.7. Sinir sistemi tipləri
- Sanqvinik tip (diribaş tip).
- Melanxolik tip (zəif tip).
- Fleqmatik tip (sakit, durqun tip).
- Ali sinir sisteminin pozğunluqları
|
20,4. Şərtsiz reflektor fəaliyyəti Şərti refleks. İ.P.Pavlova görə qabaqcadan heç bir təlim olmadan orqanizmdə müəyyən dərəcədə reaksiya, qıcıq (məsələn, qida) - şərtsiz cavab adlanır. Orqanizmə əvvəllər yabanı (indiferent) olan və yalnız təkrar təsirlərdən sonra müəyyən reaksiya doğurmaq qabiliyyəti kəsb edən qıcıq - şərti qıcıq, ona verilən reaksiya isə şərti reflektor cavab adlanır. Əgər hər dəfə yemək verməzdən əvvəl kamerada, itin gözü qarşısında işıq yandırılarsa və bu təcrübə dəfələrlə təkrar edilərsə, onda heyvan qida almadan da işığın yanmasına ağız şirəsi ifrazı ilə cavab verir (şəkil 1.). Deməli, şərtsiz qıcıq (qida) və şərti qıcıq (lampa işığı) orqanizmə dəfələrlə birgə təsir etdikdə işıq da bioloji əhəmiyyətli qıcıq və ya siqnal funksiyası qazanır. Onun əmələ gəlməsi üçün əvvəlcədən heyvan üçün əhəmiyyətsiz olan hər hansı qıcığın, şərtsiz refleks törədən qıcıqla bir vaxtda təsir göstərməsi zəruridir. Şərtsiz qıcıq şərti qıcıqla yanaşı getməli və onu möhkəmləndirməlidir. Şərti qıcıq və ya şərti siqnal kimi işıqdan, zəngdən, fitdən, musiqi tonlarından, elektromaqnit kameralarından, dərini mexaniki qıcıqlandıran qaşovlardan, dərini soyudan və qızdıran, əzələ tə- qəllüsünü dəyişdirən aparatlardan, bədənin məkanda tutduğu vəziyyətdən, daxili üzvlərin vəziyyətindən, orqanizmdə gedən maddələr mübadiləsinin dəyişməsindən, bir sözlə bütün ekste- roseptiv və proprioreseptiv qıcıqlardan istifadə etmək olar. Şərti qıcıqlar iki cür olur. Onların bir qrupu heyvanın təbii ehtiyacları ilə əlaqədardır (qoxu, qidanın forması, rəngi və s.), 449 downloaded from KitabYurdu.org bunlara təbii şərti qıcıqlar deyilir.
Şəkil 20.1. Şərti refleksin və xarici ləngimənin yaranması sxemi: I - şərtsiz tüpürcək ifrazı refleksi, II - it üçün indiferent (əhəmiyyətsiz) olan işıq qıcığı, III - şərti refleksin alınması, it üçün əhəmiyyətsiz olan qıcığın şərtsiz qıcıqla möhkəmləndirilməsi (beyin qabığında eyni vaxtda iki oyanma mənbəyinin əmələ gəlməsi), IV - şərti refleks, V - şərti refleksin xarici ləngiməsi (oyanma mənbəyinin beyin qabığının eşitmə zonasında əmələ gəlməsi və başqa zonaların ləngiməsi). tkinci qrup isə təcrübə şəraitində tətbiq olunan şərti qı- cıqlardır (işıq, zəng səsi və s.), bunlara süni şərti qıcıqlar deyilir. Şərti reflekslərdən fərqli olaraq, şərtsiz reflekslərin icrası, əsasən, mərkəzi sinir sisteminin ibtidai şöbələri - qabıqaltı nüvələr, beyin sütunu və onurğa beyni vasitəsilə olur. İnsanda və meymunda funksiyaların beyin qıcığında yerləşməsi ilə əlaqədar olaraq, bir sıra şərtsiz reflekslər mütləq yarımkürələrin iştirakı ilə həyata keçirilir. Tədqiqiatlarla müəyyən olunmuşdur ki, beyin yarımkürələri tamamilə kəsilib çıxarılmış itlərdə əməliyyatdan əvvəl yaradılmış şərti reflekslərin hamısı itir və onlarda artıq belə şərti əlaqələr yaratmaq mümkün olmur. Deməli, şərti refleksin qövsü beyin qabığında qapanır.
downloaded from KitabYurdu.org 20.5. Şərti refleks növləri İ.P.Pavlov şərti refleksin aşağıdakı növlərini daha ətraflı öyrənmişdir. Onların bəziləri ilə tanış olaq: 1.
Şərti tüpürcək refleksi. Birinci dərəcəli reflekslərə aid edilir. Şərti refleks ilk dəfə tüpürcək vəzilərində öyrənilmişdir. Bu reflekslərdə müəyyənləşdirilən bütün qanunauyğunluqlar, əsas etibarilə, tüpürcək vəzilərinin şərti reaksiyalarının təhlilinə əsaslanmışdır. Tüpürcək, mədə və pankreas vəzilərinin şərti şirə ifrazına birlikdə şərti qida refleksləri deyilir. Bunların əhəmiyyəti qida qəbulundan əvvəl onun həzmi üçün lazımi əlverişli şərait ya- ratmaqdan ibarətdir. 2.
Şərti hərəki refleks. Bunlar iki yerə bölünür: şərti hərə- ki qida refleksləri və şərti hərəki müdafiə refleksləri. 3.
düşən azacıq təzyiq ürək fəaliyyətini ləngidir, onun döyünmələrinin sayını azaldır. Buna şərti göz-ürək refleksi deyilir, yaxud da şərti vazomotor (damar hərəki) refleks almaq üçün üzərində təcrübə aparılan adamın bir qolu pletizmoqrafa salınır, digər qoluna spirtşəkilli metal boru sarınır. Bu şərtsiz ref- leksdir. Spiral borudan soyuq və ya isti su buraxmazdan əvvəl hər hansı şərti qıcıq versək və bu şərtsiz qıcıqla müşayiət olunarsa, damarın sıxılıb genəldiyini müşahidə etmək olar. Bu, qan damarlarına qarşı alınan şərti vazomotor refleksdir. 4.
Vaxta qarşı şərti refleks. Burada şərti qıcıq kimi vaxt götürülür. Əgər təcrübə ərzində müəyyən vaxtda itə yemək verilsə və ya onun ağzına turşu məhlulu tökülsə, bir neçə dəfə təkrardan sonra, həmin vaxta qarşı şərti ağız şirəsi ifrazı refleksi yaranacaqdır. 5.
yaradılan şərti reflekslərə birinci dərəcəli şərti reflekslər deyilir. Müəyyən dərəcəyə qədər möhkəmlənmiş hər hansı refleks yeni şərti refleks almaq üçün əsas ola bilər. Bunlara ikinci dərəcəli və ya ali dərəcəli şərti refleks deyilir. Bu reflekslərin yaranması üçün əvvəlcə hər hansı şərtsiz və şərti qıcıq, məsələn,
downloaded from KitabYurdu.org qida və zəngin çalınması eyni vaxtda tətbiq edilir və sabit şərti qida refleksii yaradılır. Sonra zəng səsi ilə başqa şərti qıcığı, məsələn, dərinin qaşınmasını eyni vaxtda tətbiq edirlər. Bu zaman əvvəlcə bir neçə saniyə ərzində dəri qıcıqlandırılır, sonra zəng çalınır və şərtsiz qıcıqdan isə istifadə edilmir. Beləliklə, təkcə dərinin qaşınması şərti qida refleksinin yaranmasına səbəb olur. Halbuki əvvəllər bu təcrübədə dərinin qaşınması şərtsiz qida refleksii ilə möhkəmləndirilməmişdir. Bu qayda ilə heyvanlarda və insanda ikinci və üçüncü, hətta çox dərəcəli şərti reflekslər almaq mümkündür. Uşaqlarda 6 dərəcəli şərti refleks yaradılmışdır. 6 . Şərti interoreseptiv reflekslər. İtin mədəsinə iki fıstula qoyulur. Onlardan biri ilə mədəyə ilıq su daxil edilir, digərindən isə həmin su xaricə axıdılır və beləliklə, onun reseptorları müəyyən vaxt ərzində temperatur təsirinə məruz edilir. Eyni zamanda onun ayağı elektriklə qıcıqlandırılır. İt bu zaman pəncəsini çəkir. Əməliyyatı bir neçə dəfə təkrar etsək, onda heyvan elektrik qıcığı almasa da, mədənin yuyulmasına qarşı şərti hərəki reflekslə cavab verəcəkdir. Bu təcrübə mədə resep- torlarınm iştirakı ilə yaranmış şərti müdafiə hərəki refleksinə misaldır. Mədə divarının mexaniki qıcıqlandırılması ilə qidanın verilməsi eyni vaxtda bir neçə dəfə təkrar edildikdən sonra təkcə mədənin qıcıqlandırılması tüpürcək ifrazına səbəb olur. Bunlar interoreseptorlardan alınan şərti qida refleksləridir. 20.6. Şərti reflekslərin xüsusiyyəti insan və heyvan orqanizminin həyatında öz xarakteri və əhəmiyyətinə görə bir-birindən fərqlənən ən müxtəlif şərti ref- leksləri səciyyələndirən mühüm xüsusiyyətlərdən biri onların ləngiməsi və sönməsidir. Əmələgəlmə şəraitinə və funksional əhəmiyyətinə görə I.P.Pavlov ləngimənin daxili və xarici ləngimə növlərini müəyyən etmişdir. Orqanizmin artıq ehtiyacı olmayan, onun tələbatına uyğun gəlməyən şərti reflekslər təd- 452 downloaded from KitabYurdu.org ricəxı sıradan çıxır, buna sönən ləngimə deyilir. 1 Şərti refleksin sönməsi. Məsələn, fərz edək ki, müəyyən şərti qıcığa qarşı 5 ml tüpürcək ifraz edilir. İndi biz həmin şərti refleksi möhkəmləndirməsək, yəni itə işığı göstərib qida verməsək, o zamanı ifraz olunan tüpürcəyin getdikcə azaldığını və axırda sıfra bərabər olduğunu görərik. Pavlov buna şərti refleksin sönməsi deyir. Bunu yenidən almaq üçün şərti qıcığı bir neçə dəfə şərtsiz qıcıqla təkrar etmək lazımdır. 2.
dərinin qaşınmasına və itin gözünün qarşısında ekranı işıqlan- dırmağa qarşı möhkəm şərti refleks aldıqdan sonra, başqa yaxın qıcıqlar, üçbucaq ekran işıqlanır) verilir. İkinci qıcıqlar qida ilə möhkəmləndirilmir. Əvvəlcə ikinci qıcıqlara qarşı reaksiya alınsa da, işıq ilə möhkəmləndirilmədiyi üçün sönür. Deməli, it qıcıqları bir-birindən ayıra bilir. Buna qıcıqların fərqləndirilməsi deyilir, yəni təcrübə zamanı tətbiq olunan qıcıqları qəbul edən mərkəzlər birinci halda oyanır, ikinci halda isə ləngiyir. 3.
refleks əldə etdikdən sonra həmin şərti qıcığı, başqa bir qıcıqla, zəngin səsi ilə eyni vaxtda tətbiq edirlər. İt iki qıcığa qarşı tüpürcək ifraz edir. Çünki ikinci qıcıq qida ilə möhkəmləndirilməyib, ancaq tək metronomun səsinə tüpürcək ifraz edir. Deməli, ikinci şərti qıcıq, yəni zəng səsi qida ilə möhkəmləndirilmədiyi üçün bir neçə təcrübədən sonra ləngidici təsir edir. Xarici ləngimə. Bu hadisə Pavlov tərəfindən belə izah edilir. MSS-nə gələn hər hansı qüvvətli qıcıq orada qüvvətli oyanma nöqtəsi əmələ gətirir. Bu oyanma bütün başqa mərkəzlərin, o cümlədən tədqiq olunan şərti refleks mərkəzinin ləngiməsinə səbəb olur (şəkil 1-V). Xaricdən verilən qıcığın təsiri altında şərti refleksin zəifləməsi və ləngiməsinə səbəb olur: 1 ) Deməli, güclü qıcıqların təsirindən refleks sönə bilər, buna hüdudxarici ləngimə deyilir. Bu ləngimə şərti siqnalın şərtsiz siqnala təkrar möhkəmləndirilmədiyi hallarda daha tez baş verir. 2) Orqanizmin xarici və daxili mühitinin dəyişilməsi ya 453 downloaded from KitabYurdu.org ranmış şərti refleksi ləngidir. Buna müvafiq olaraq, şərti ref- leksin xarici (şərtsiz) və daxili (şərti) ləngiməsi müəyyənləşdirilmişdir. Xarici ləngiməyə səbəb, əksər hallarda, bə- lədləşmə şərtsiz reflekslər, habelə, müxtəlif şərti reflektor aktlardır. 3) Keçikən ləngimə forması da mövcuddur. Şərti siqnalla şərtsiz siqnal arasındakı vaxtı uzatdıqda şərti reaksiyanın baş verməsi ləngiyir. 4) Mənfi və müsbət əhəmiyyətli qıcıqların fərqləndirilməsi zamanı şərti siqnalla əmələ gələn refleks ləngiyə bilər. Buna fərqləndirici ləngimə deyilir. Müsbət və mənfi siqnallar qarşılıqlı surətdə fərqləndirici ləngiməni yarada bilər. Müsbət qıcıqlar mənfilərə qarşı yaranan refleksləri və ya əksinə, mənfi siqnallar müsbət siqnallara qarşı yaranan refleksləri söndürə bilər. Oyanma və ləngimə mahiyyətcə dinamik proses olub, əksər hallarda gözlənilmədən baş verir və yox olur. Bu xassənin əsasını bir sıra qanunauyğunluqlar təşkil edir. Bunlara oyanmaların yayılması və ya irradiasiya, cəmlənməsi və ya konsen- trasiya, bir- birini gücləndirməsi və ya yenidən doğurması - induksiya hadisələri aiddir. Oyanma ləngimə doğurursa və onu gücləndirirsə, bu mənfi induksiya və müsbət induksiyadır. Hər iki sinir hadisəsinin qarşılıqlı təsiri həm irradasiya və kon- sentrasiyanın, həm də induksiyanın xassələri ilə əlaqədardır. Şərti reflekslərin mühüm xassələrindən biri onların tədricən ixtisaslaşmasıdır. Şərti reflekslərin ixtisaslaşması dəyişilən mühit şəraitinə daha düzgün və adekvat cavabların verilməsini təmin edir. Qıcıqların analizi vs sintezi. Ali heyvanlarda və insanda qıcıqları təhliletmə bacarığı yüksəkdir. Bu orqanizmlərdə qıcıqların analizi, bilavasitə, böyük yarımkürələrin qabığı və qabıqların analizi, bilavasitə, böyük yarımkürələrin qabığı və qabıqaltı törəmələrin iştirakı ilə gedir. Qıcıqların analizi resep- tor aparat səviyyəsində başlansa da, özünün ən yüksək mərhələsinə sütun törəmələri və beyin qabığında çatır. Eynilə sinir sistemi müxtəlif qıcıqları əlaqələndirmək, müxtəlif qıcıqları əlaqələndirmək, onları ümumiləşdirmək xassəsinə də malikdir. Bu qıcıqların analiz və sintez hadisələridir. Analiz kimi sintez 454 downloaded from KitabYurdu.org də reseptorlardan başlanıb, sütun törəmələri və beyin qıcığında özünün ən yüksək mərhələsinə çatır. İ.P.Pavlovun təliminə görə, analiz və sintez hadisələrinin maddi əsasını analizatorlar təşkil edir. Hər analizator müvafiq xarici və daxili mühit siqnallarını ayrı-ayrılıqda qəbul edib, onları analiz və sintez edərək orqanizmin bu və ya digər səciyyəli uyğunlaşma reaksiyalarını təmin edir. Analiz və sintez hadisələri beyin funksiyasının iki ayrılmaz, sıx və qarşılıqlı təsirə malik cəhəti olub, ali sinir fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Dinamik stereotip. Siqnalların mərkəzi sinir sisteminə müəyyən nizamlı sistem halında təsiri öz növbəsində onun fəa- liyyətində xüsusi sistemlik yaradır. Dinamik stereotip məhz bu sistemliyi özündə əks etdirir. İ.P.Pavlovun tərifinə görə, dinamik stereotip beyin qabığının kompleks qıcıqlardan doğan kompleks fəaliyyəti kimi başa düşülməlidir. Bu kompleksə daxil olan qıcıqlar ardıcıllığı və müddəti bir-birinə təsir edir, onların hər birinin ayrılıqda doğurduğu nəticə özündən əvvəl və sonrakı qıcığın effektindən asılıdır. Dinamik stereotip çətin yaranır, əmələ gəldikdə isə uzun müddət davam edir və orqanizmin qazandığı müəyyən vərdiş, uyğunlaşma və davranış aktı kimi təzahür edir. Qazanılmış stereotiplər daimi funksional hallar olmayıb, müəyyən şəraitdə güclü bioloji tələbatların təsirindən dəyişilə və biri digərini əvəz edə bilər. İnsan və ali heyvanların həyatında dinamik stereotipin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, formalaşmış stereotiplər sayəsində beyin daha asan işləyir və onun fəaliyyətində avtomatizm daha tez yaranır.
' 20.7. Sinir sistemi tipləri I.
P.Pavlov beyində baş verən oyanma və ləngimə hadisələrinin müxtəlif təzahürləri, onların arasındakı qarşılıqlı əlaqə və təsirləri təhlil edərək sinir sistemini müxtəlif tiplərə bölməyə səy göstərmişdir. Bu bölgüdə sinir fəaliyyətinin bir neçə xüsu 455 downloaded from KitabYurdu.org siyyəti əsas götürülmüşdür. Buraya birinci mərkəzi sinir sisteminin qüvvəsi, ikinci - oyanma ilə ləgimənin müvazinəti (oyanma və ləngimənin gücü arasındakı münasibət) və üçüncüsü sinir hadisələrinin mütəhərrikliyi daxil edilmişdir. Sinir sisteminin gücü qabıq hüceyrələrinin işgörmə qabi- liyyətinə görə müəyyən edilir. Bu qabiliyyəti İ.P.Pavlov hü- dudxarici ləngimənin yaranması vaxtı ilə ölçürdü. Qüvvələr münasibəti qanununa görə, şərti qıcığın qüvvəsi artdıqca onun effekti də artır, lakin bu münasibət sabit deyildir. Müəyyən qüvvəyə çatdıqdan sonra şərti qıcıq gücünün artması effektin artmasına deyil, onun azalmasına səbəb olur, yəni hüdudxarici ləngimə baş verir. Bu ləngimə fərdi xüsusiyyət daşıyır, məsələn, bu bir itdə çox tez, başqasında nisbətən gec baş verə bilər. Bu onu göstərir ki, heyvanın birində oyanma çox tez ləngiməyə çevrilir, digərində isə bunun üçün xeyli vaxt tələb olunur. İ.P.Pavlov bu xüsusiyyətlərə əsasən sinir sistemini zəif və güclü tiplərə bölür. Məsələn, nabələd həyətə girdiyiniz zaman bağlı itin sizə hürməsini təsəvvürünüzə gətirin. Siz itə acıqlandıqda ola bilsin ki, it bundan «qorxub» hürməyini dayandırsın. Bu onun zəif sinir tipli olduğunu göstərir. Güclü sinir sistemi olan it sizə belə münasibət göstərməyəcəkdir, acıqlanmağınıza və
onu qorxuzmağınıza qarşı o bir qədər də yüksəkdən hürəcəkdir. Deməli, verdiyiniz qıcıqlar itdə ləngimə əmələ gətirməmişdir, əksinə, onu daha da oyatmışdır. Bu halda iti yalnız sahibi susdura biləcəkdir. Yəni, onun üçün yalnız sahibinin acıqlanması daha güclü qıcıq olub, hüdudxarici ləngimə əmələ gətirəcəkdir. Belə itə şərti tip deyilir, o güclü sinir sisteminə malikdir. Beyin fəaliyyətinin ikinci səciyyəvi xüsusiyyəti oyanma və ləngimə qabiliyyəti eyni gücdə olan heyvanlara aiddir. Bu növə daxil olan heyvanlara müvazinətli tip deyilir. Əgər heyvanda oyanma yaxud ləngimə hadisələrindən biri güclü inkişaf etmişsə, buna müvazinətsiz sinir tipi deyilir. Beyin fəaliyyətinin üçüncü səciyyəvi xüsusiyyəti oynama və ləngimə hadisələrinin mütəhərrikliyi ilə müəyyən olunur. Şəraitin dəyişməsi və əksinə, ləngimənin oyanmaya keçməsi baş verir. Bunun çox böyük uyğunlaşma əhəmiyyəti vardır.
downloaded from KitabYurdu.org Tədqiqatlar göstərir ki, sinir sisteminin bu tipi iki cür ola bilər: 1 ) mütəhərrik (cəld) tiplər - bunlarda bir hadisə digərinə çox tez keçir, 2 ) durğun tiplər - bunlarda oyanma və ləngimə bir- birinə çox gec və çətinliklə keçir. İ.P.Pavlov heyvanlarda (itlərdə) sinir tiplərini 4 yerə ayırmışdır: 1) güclü və müvazinətsiz tip; bunlarda oyanma ləngimədən üstündür; 2 ) güclü və müva- zinətli tip, bu tipdə sinir hadisələri çox mütəhərrik olur (diribaş tip); 3) güclü müvazinətli, lakin qeyri-mütəhərrik - durğun tip (sakit tip); 4) zəif tip, bunlarda oyanma və ləngimə çox zəif cərəyan edir. Məhz patoloji pozğunluqlar (nevrozlar) yaratmaq çətin olduğu halda, müvazinətsizlərdə bunu yaratmaq bir o qədər də çətinlik törətmir. Xarici amillərin təsiri sayəsində sinir sisteminin tipini də- yişdirmək və onları bir tipdən digərinə çevirmək mümkündür. Məsələn, məktəb şəraitində müəllim sinir sisteminin tipində zəiflik hiss olunan şagirdlərə icrası xeyli cəsarət tələb edən tapşırıqlar verməklə onların sinir sistemini güclü edə bilər. Heyvanlar üzərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, onların sinir sistemi tipləri insanların sinir sistemi tiplərinə uyğun gəlir. Hippokrat tərəfindən insanda aşağıdakı sinir tipləri ayırd edilmişdir. 1.
Sanqviniklər güclü oyanma və güclü ləngimə qabiliyyəti, müvazinəti və mütəhərrik sinir sistemi tipi olan adamlardır. 2.
ləngimə hadisələri zəif cərəyan edir, beyin qabığı fəaliyyətində ləngimə üstündür. 3.
oyanma və ləngimə prosesləri bir-birinə çətinliklə keçir, möhkəm iradəli, ehtiraslarını boğa bilən adamlardır. 4.
sistemində çox vaxt oyanma və ləngimə hadisələri ağır cərəyan edir və çətinliklə biri digəri ilə əvəz olunur. 457 downloaded from KitabYurdu.org 20.8. Ali sinir sisteminin pozğunluqları Sinir sisteminin bir çox xəstəliklərinin baş verməsi ali sinir fəaliyyətinin və sinir proseslərinin normal xassələrinin funksional pozulması ilə əlaqədardır. Bu pozğunluqların təbiətinin aydınlaşdırılması oyanma və ləngimə proseslərinin gərginləşməsi və ya toqquşması nəticəsində əmələ gələn eksperimental nevrozların öyrənilməsi zamanı mümkün olmuşdur. Oyanma prosesinin gərginliyi 1924-cü ildə Leninqradda Eksperimental Tibb İnstitutunda saxlanan itlərdə subasma zamanı həddən artıq qüvvətli qıcığın təsirindən əyani şəkildə müşahidə edilmişdir. Hətta şərti reflekslərin bərpasından sonra onlar güclü qıcıqlandırıçılara qarşı normal reaksiya verə bilməmişlər. Tibbi praktikada ağır işgənçələr, xüsusilə yorğunluq və ya xəstəliklər sinir sisteminin zəifləməsi nəticəsində əmələ gələn nevrozlara rast gəlinir. Buna görə nevrotik vəziyyətin əsas sə- bəblərindən biri insanın gözləmədiyi hadisələr, aldadıcı ümidlər, qəmginlik zamanı həyat tərzinin məcburi köklü dəyişilməsi olur. Oyanma və ləngimə proseslərinin qarşılaşması bir-birini əks qıcıqlandırıcıların həddən artıq tez-tez əvəz edilməsi və ya eyni vaxtda təsirilə baş verir. I.P.Pavlovun laboratoriyasında bu yolla müdafiə reaksiyasını törədən ağrı qıcığına qarşı şərti qida refleksinin yaradılması zamanı ilk eksperimental nevroz alınmışdır. Ali sinir fəaliyyətinin nevrotik pozğunluğu müxtəlif for- malarda özünü göstərir. Sinir sisteminin zəif və davamsız tipində nevrotik pozulmanı daha asan əmələ gətirmək olur. Belə ki, birinci halda daha çox oyanma prosesi, ikinci halda isə ləngimə prosesi zərər çəkir. Ali sinir fəaliyyətinin tiplərinin spesifik xüsusiyyətlərilə əlaqədar insanda nevrotik pozulmanın şəklini və izahını almaq olar. Eksperimental nevrozlar zamanı əsasən vegetativ funksiyalar pozulur ki, bu da beyin qabığı ilə daxili orqanlar ara Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|