Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

TİFLİS AZƏRBAYCAN TEATRI 

 

Qafqazın böyük şəhərlərindən olan, vaxtilə azəri türklərinin sıx yaşadıqları Tiflis şəhərində 

Azərbaycan teatrının fəaliyyətini iki qola ayırmaq olar: 

a) Tiflisdə peşəkar Azərbaycan teatrının təşəkkülü və müxtəlif teatr dəstələrində, truppalarda 

onun inkişaf mərhələləri (1873-1922-ci illər); 

b) Teatrın institusional mədəniyyətin faktı olduğu və Tiflis Dövlət Azərbaycan Teatrı adı 

altında fəaliyyət göstərdiyi dövr (1922-1947-ci illər). 

"Kafkaz" qəzetinin 1873-cü il 25 mart tarixli sayında yazıldığına görə, Novruz bayramı 

münasibətilə Tiflisin "Cəmiyyət yığıncağı" zalında  şəhərin azərbaycanlı ziyalıları teatr tamaşası 

oynamışlar. Oynanılan tamaşa Mirzə  Fətəli Axundzadənin   "Lənkəran xanının vəziri" 

komediyasının bir neçə şəkli olub. 

Tiflis  şəhəri XIX əsrdə Qafqazın mərkəzi sayılırdı. Canişinliyin burada yerləşməsi Tiflisi 

həm siyasi, həm iqtisadi, həm də maarif və  mədəniyyət baxımından müəyyən inkişaf yoluna 

çıxarınışdı. Milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə  Fətəli Axundzadə burada yaşayırdı  və onun 

komediyaları rus, fars, gürcü dillərinə, osmanlı türkcəsinə  məhz Tiflisdə  tərcümə edilmişdi. Hətta 

zadəgan evlərində dramaturqun əsərləri 1850-ci illərin sonlarında rus və gürcü dillərində tamaşaya 

qoyulub. 

Azərbaycanın teatr həvəskarları 1880-1900-cü illərdə,  əsasən, Novruz, Orucluq, Qurban 

bayramlarında, ayrı-ayrı  məktəblərin müxtəlif müsamirələrinə  həsr olunmuş  tədbirlərdə teatr 

tamaşaları göstəriblər. Tamaşalar Tiflisin müxtəlif klublarında, daha çox Zadəgan banki binasının 

salonunda və Artsruni teatrında göstərilib. Teatr tamaşalarını ziyalılar və  tələbələr hazırlayırdılar. 

Səhnə əsərlərinin fasilələrində klassik Şərq üçlüyünün konsertləri də olurdu. Əlbəttə ki, bu tamaşalar 

ilk növbədə  əyləncə  məqsədi ilə göstərilirdi. Lakin onun kökündə açıq və ya dolayı  şəkildə 

maarifləndirmə ideyası, maarifləndirmə ruhu əsas idi. 

---

1900-1920-ci illərdə Azərbaycan teatr həvəskarlarının hazırladıqları tamaşalar aşağıdakı 

binalarda oynanılıb: 

"Gürcü zadəgan teatrı" (bir adı da "Artsruni teatrı "dır). Bu bina 1914-cü ildə yaranıb. Onun 

yerində təzə bina tikilib və hazırda Gürcüstan Dövlət Rus Dram Teatrının binasıdır. 

"Artistlər cəmiyyəti". Hazırda Şota Rustaveli adına Gürcüstan Dövlət Akademik Dram Teatrı 

həmin binada fəaliyyət göstərir. 

"Kazyonnı teatr". İndiki Zaxari Paliaşvili adına Gürcüstan Dövlət Akademik Opera və Balet 

Teatrının binası. 

"Zubalov adına Xalq evi" ("Xalq evi"). Konstantin Marcanaşvili adına Gürcüstan Dövlət 

Dram Teatrı indi həmin binada yerləşir. 

"Mir", "Araks", "Avlabar-Palas", "Auditoriya" adlanan mədəniyyət ocaqlarında, azəri 

türklərinin sıx yaşadıqlan Ortaçala, Şeytanbazar, Havlabar məhəllələrindəki münasib binalarda da 

tamaşalar oynanılıb. 

1875-ci ildə  "əkinçi", bir qədər sonra "Ziya" qəzetlərinin nəşri, Tiflis mədəni mühitinin 

tərəqqisi, əcnəbi teatr truppalarının buraya müntəzəm qastrolları XIX əsrin sonlarında və XX əsrin 

ilk onilliyində Azərbaycan səhnə sənətinin inkişafına güclü təkan verib. Tiflisdə daimi olmasa da, 

vaxtaşırı birləşib tamaşalar hazırlayan fədakar teatr həvəskarlarının yığcam dəstəsi yaranmışdı. 

Həmin dəstəyə Mirzəli Abbasov, Mirzəxan Quliyev, Paşa bəy Hüseynov, Osmanağa Qabulov, 

Mirzə Abdulla Abdullazadə, Müslüm İbrahimov, Hüseyn Minasazov, Qulam Vahabov, Məşədi 

Yusif, Hüseyn Çıldırov, Məmmədtağı Ələsgərov, Ağasəf Axundzadə daxil idilər. Müxtəlif sahələrdə 

çalışan ziyalılardan Mirzə Seyfəddin, Eynalı  bəy Sultanov, Məhəmməd ağa  Şahtaxtlı, Behbud 

Şahtaxtlı, Cəlil Məmmədquluzadə, Firudin bəy Köçərli teatr tamaşalarının hazırlanmasma yaxından 

köməklik və diqqət göstərirdilər. 

1908-1920-ci illər arasında Bakının Hüseyn Ərəblinski, Sidqi Ruhulla, Mirzağa  Əliyev, 

Hüseynqulu Sarabski, Əhməd Ağdamski,  Əbülfət Vəli kimi şöhrətli aktyorlarının Tiflisə vaxtaşırı 

qastrolları  şəhərdə milli teatr sənətimizin tərəqqismə  təkan verib. Bu dövrdə Tiflisdə  əvvəlcə 

"Müsəlman teatr artistləri cəmiyyəti", az sonra "Səadət", "İttihad" və "İbrət" teatr dəstələri fəaliyyət 

göstəriblər. Truppalara Həbib bəy Köçərlinski,  Əşrəf Yüzbaşov, Mirseyfəddin Kirmanşahlı 

Panfiliya Tanailidi, Rza Təhmasib, Mustafa Mərdanov, Möhsün Cəfərov (Sənani),  İbrahim 

İsfahanlı, Əli Qurbanov, Ələkbər Seyfi kimi istedadlı gənclər üzv olublar. 

1900-1920-ci illərdə göstərilən tamaşalara rejissorlugu, əsasən, Mirzəli Abbasov, Mirzəxan 

Quliyev, Məmmədtağı Ələsgərov, Mirseyfəddin Kirmanşahlı, Mustafa Mərdanov ediblər. Daha tez-

tez Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara", "Lənkəran xanının vəziri", Nəcəf bəy Vəzirovun "Hacı 

Qəmbər", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Daldan atılan daş topuğa dəyər", Səkinə Axundzadənin "Zülmün 

səmərəsi", Nəriman Nərimanovun "Dilin bəlası" ("Şamdan bəy"), "Nadir şah",  Əbdürrəhim bəy 

Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Ağa Məhəmməd  şah Qacar", "Millət dostları", Rəşid bəy 

Əfəndiyevin "Qan ocağı", "Qonşu qonşu olsa, kor qız ərə gedər", Sultannıəcid Qənizadənin "Xor-

xor", "Dursunəli və ballıbadı" komediyaları, faciələri və məsxərələri tamaşaya qoyulub. 

Tərcümə  əsərlərindən tamaşaçılar Vilyam Şekspirin "Otello" (Otello - Mirzəli Abbasov), 

Namiq Kamalın "Akif bəy", "Vətən", "Bəxtsiz bala", Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə", Jan 

Batist Molyerin "Jorj Danden", "Zorən təbib", Henrix Heynenin "Əl Mənsur", Nadejda 

Loxmanovanın "Napoleon Bonapartın ölümü", İvan Turgenevin "Pulsuzluq", Vano Mçedaşvilinin 

"Qaçaq Kərəm", Fransua Volterin "Sultan Osman, Beytülmüqəddəs hökmdarı", S.Lanskoyun 

"Qəzavat", Fridrix Şillerin "Qaçaqlar", "Məkr və  məhəbbət", Niko-lay Qoqolun "Müfəttiş" 

pyeslərinin səhnə həllinə daha çox maraq göstərirdilər. 

1909-cu ildən başlayaraq müxtəlif teatr dəstələri Üzeyir bəy Hacıbəyovun "Leyli və 

Məcnun", "Şeyx Sənan", "Şah Abbas və Xurşid banu", "Əsli və  Kərəm", "Ər və arvad", "Məşədi 

İbad", "Arşın mal alan", Zülfüqar bəy Hacıbəyovun "Aşıq Qərib", "Evliykən subay", "Əlli yaşında 

cavan" opera yə operettalarını öz repertuarına daxil edib. 

---

1918-1921-ci illərdə Tiflisdə yerli teatr həvəskarları "Ittihad" və "İbrət" dəstələrinin ətrafında 

cəmləşiblər. Onların müxtəlif səhnə  fədailəri  İrana və Türkiyəyə qastrollara gediblər. Tamaşalar 

daha tez-tez göstərilib.  Repertuara Cəfər Cabbarlının "Ədirnə  fəthi", "Trablis müharibəsi", "Bakı 

müharibəsi", Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər", Rza Zaki Lətifbəyovun "Köhnə Türkiyə", İsa bəy 

Aşurbəylinin "Azərbay və Can" əsərlərinin tamaşaları daxil edilib. 

"İttihad" və "İbrət" o vaxt Gürcüstanda işləyən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin təşəbbüsü ilə 

birləşəndən sonra azərbaycanlı teatr həvəskarlarının tamaşa afişalarına bu adlar yazılıb: "Tiflis türk 

dram cəmiyyəti aktyorları", "Tiflis tünc aktyorları". 

1921-ci ilin axırlarında get-gedə güclənən Tiflis Azərbaycan teatrı özünə dövlət statusu 

almaq üçün səylə çahşıb. Kollektiv hökumət komissiyasma göstərmək üçün türk ədibləri Hüseyn 

Bədrəddinlə Məhəmməd Rüfətin "Əmir Əbül Üla" dramını seçmişdi. Tamaşanın quruluşçu rejissoru 

Mirseyfəddin Kirmanşahlı idi və Əbül Ülanı da özü oynayıb. Sınaq tamaşasında digər əsas rolları 

İbrahim İsfahanlı (Əbu Dəyyab), Tərlan xanım (Zübeydə), Mirzəli Abbasov (Səyyah), İsmət xanım 

Əliyeva (Rəbiyyə), Əhməd Salahlı (Məsud), Əsgər Naxçıvanlı (Sərkərdə) ifa ediblər. 

Zövq və peşəkarlıqla hazırlanmış  "Əmir  Əbül Üla" tamaşası Rustaveli teatrının binasında 

göstərilib. Tamaşaya hökumət nümayəndələri, həmçinin gürcü, rus, abxaz, acar ziyalıları baxıblar. 

1922-ci ilin əvvəllərində kollektivə Mirzə Fətəli Axundzadə adına Tiflis Dövlət Türk Dram Teatrı 

(TDTDT) adı verilib. Teatr uzun illər öz tamaşalarını cümə günləri Rustaveli teatrında, sonralar 

Nəriman Nərimanov klubunda göstərib. 

Tiflis Dövlət Türk (Azərbaycan) Teatrı özünün 25 illik fəaliyyətində ziddiyyətli, tərəddüdlü 

və  əsasən, uğurlu, səmərəli yaradıcılıq yolu keçib. Teatr daim əlvan və  zəngin repertuar uğrunda 

axtarışlar aparıb, dram, komediya və faciə janrlarında dəyərli tamaşalar hazırlaya bilib. Müxtəlif 

illərdə bu sənət ocağında  İbrahim  İsfahanlı, Aleksandr Tuqanov, Yusif Yulduz, Əli  Şahsabahlı, 

İsfəndiyar Hüseynov, Mirseyfəddin Kirmanşahlı, Aşır Bilalov, Əlihüseyn Rzayev baş rejissor və 

quruluşçu rejissor kimi çalışmışlar. 

Tiflis Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının yaradıcılığını iki dövrə bölmək olar. 

Birinci dövrdə (1922-1930) teatr, əsasən, romantik üslubda inkişaf edib və bu sənət 

estetikasının prinsiplərini poetika göstəriciləri kimi formalaşdırmağa çalışıb. 

İkinci dövrdə (1931-1947) isə sənət ocağı romantik üslubunu realizmə qovuşdurmağa çalışıb 

və yeni teatr poetikasını yaratmaq yolunda səy və cəsarətlə addımlayıb. 

Birinci dövrdə TDAT öz repertuarının aparıcı mövzu və üslub xəttini Hüseyn Cavidin 

"İblis", "Şeyx Sənan", "Knyaz", "Afət", "Uçurum", "Topal Teymur", Cəfər Cabbarlının "Od gəlini", 

"Aydın", "Oqtay Eloğlu", "Sevil", Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər", Süleyman Sani Axundovun 

"Eşq və intiqam", Nəcəf bəy Vəzirovun "Müsibəti-Fəxrəddin", Vilyam Şekspirin "Hamlet", 

"Otello",  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri cadu", Leonid Andreyevin "Həyati-bəşər", Adolf 

D'Enneri və Germonun "İki yetimə", Fridrix Şillerin "Məkr və məhəbbət", Aleksandr Ostrovskinin 

"Gəlir mənbəyi", Boris Lavrenyovun "Hücum", Vasili Şkvarkinin "Casus", Konstantin Trenyovun 

"Düşmənlər" ("Lyubov Yarovaya"), Karl Qutskovun "Uriel Akosta", Anatoli Lunaçarskinin "Şahın 

bərbəri",  Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə", Biçer Stounun "Tom dayının koması", Nəriman 

Nərimanovun "Nadir şah"  əsərlərinin tamaşaları  əsasında qurub. Eyni zamanda Mirzə  Fətəli 

Axundzadənin komediyaları, Üzeyir bəy Hacıbəyovun operaları və operettaları oynanılıb. 

İkinci dövrdə teatr birinci mərhələdə hazırladığı tamaşaların  əsaslarını yeni quruluşda 

hazırlayıb. Mirzə Fətəli Axundzadənin, Jan Batist Molyerin, Nəcəf bəy Vəzirovun komediyalarına 

üstünlük verilib. Müasir mövzulu pyeslərin tamaşası teatrın diqqət mərkəzində durub. Üslub və 

forma axtarışlarında reJissura konsepsiyası ilk növbədə  Cəfər Cabbarlının "Sevil", "Almaz", 

"Yaşar", Mirzə İbrahimovun "Məhəbbət", "Həyat", kabit Rəhmanın "Toy", "Xoşbəxtlər", "Aşnalar", 

yerli dramaturq Rza Şahvələdin "Dağlılar", "Kamal", "Gülşən ana", Rəsul Rzanın "Vəfa" kimi 

müasir həyatdan, dövrün müxtəlif ictimai-sosial, mənəvi-əxlaqi problemlərindən bəhs edən 

pyeslərin səhnə təcəssümündə bədii həllini tapıb. 

---

Tərcümə  əsərlərindən Lope de Veqanın "Qoyun bulağı", Tur qardaşlarının "Üzləşdirmə", 

Georgi Mdivaninin "Vətən namusu", Şalva Dadianinin "Qığılcım", Aleksandr Korneyçukun "Platon 

kreçet", Avksenti Saqarelinin "Kinto", Konstantin Simonovun "Bizim şəhərli oğlan", Sandro 

Şanşiaşvilinin "Anzor", tarixi mövzuda yazılmış  Səməd Vurğunun "Vaqif", "Fərhad və  Şirin", 

Süleyman Rüstəmin "Qaçaq Nəbi", Heydər İsmayılovun "Koroğlu", Əli Şahsabahlının "Rüstəm və 

Söhrab", Zeynal Xəlilin "Qatır Məmməd", Mehdi Hüseynin "Nizami" əsərlərinin tamaşaları da 

repertuara mövzu əlvanlığı gətirib. Teatr bu illərdə Üzeyir bəy Hacıbəyovun muğam operalarından 

əlavə, bəstəkarın "Koroğlu" əsərini də oynayıb. 

Rejissor Yusif Yulduzun quruluş verdiyi Hüseyn Cavidin "Səyavuş" (1936, 11 oktyabr) və 

Vilyam  Şekspirin "Otello" (1936, 16 oktyabr) faciələrinin tamaşaları monumental romantizın 

üslubunda hazırlanmış parlaq sənət nümunələri olub. "Səyavuş "da əsas obrazları Bakıdan dəvət 

olunmuş Ülvi Rəcəb (Səyavuş), Mərziyə Davudova (Südabə), "Otello"da baş rolları Ülvi Rəcəb 

(Otello),  Əsgər Babayev (Yaqo), Reyhan Tağıyeva (Emiliya), Nübar (Nvard) Əlixanova 

(Dezdemona), Ağa Məmmədov (Montano) ifa ediblər. 

Tiflis teatrının səhnəsində göstərilən ayrı-ayrı tamaşalarda  əsas rolları oynamaq üçün 

Bakıdakı AMDT-dən Abbasmirzə Şərifzadə, Mirzağa Əliyev, Mərziyə Davudova, Möhsün Sənani, 

Rza  Əfqanlı kimi şöhrətli aktyorlar dəvət olunublar. Teatrın truppasında müxtəlif illərdə tanınmış 

aktyorlardan Ülvi Rəcəb, Panfiliya Tanailidi, Əli Qurbanov, Əli  Şahsabahlı, Reyhan Tağıyeva, 

İbrahim  İsfahanlı (Gürcüstanın xalq artisti), Ağa Məmmədov, Nəcibə  Məlikova,  Əhməd Salahlı, 

həmçinin sona qədər Tiflisdə  işləyən Abbas Qurbanov, Əli Bayramov, Muqu Zamanov, Sara 

Zeynalova, Qara Nəzərli, Srubi Qaraqaş, Baba Zeynallı,  İbrahim Azəri, Kazım Zeynallı, Osman 

Həqqi, Məmmədağa Rzayev, Nəso Məmmədov, Nurəddin Rzayev, İsrafil Qarayev, Fərrux 

Qurbanov, Fatma Gəncinskaya, Əbiş Qasımov və başqaları işləyiblər. 

1934-cü ildə Tiflis teatrının böyük bir qrupu Gürcüstanın türklər yaşayan Adıgün şəhərində 

səyyar Kolxoz və Sovxoz Teatrı yaratmağa ezam olunublar. Səyyar truppaya İbrahim  İsfahanlı 

rəhbərlik edib. Adıgün Səyyar Kolxoz və Sovxoz Teatrı 1936-1937-ci il teatr mövsümündə Tiflisə 

köcürülüb və bir müddət sonra bağlanıb. Onun aktyorları yenidən Tiflis Dövlət Azərbaycan 

Teatrının truppasına qəbul  

olunublar. 

1945-ci ildən sonra bir növ yarı  səyyar fəaliyyət göstərən Tiflis teatrı "Jantaberinin qızı", 

"Ünzülə", "Dağlılar", "Evlənmə", "Fövqalədə qanun", "Arşın mal alan", "Məşədi  İbad", "Əsli və 

Kərəm", "Aşıq Qərib"... tamaşalarının bəzilərini təzə, bir qisınıni təkrar quruluşda hazırlasa da, ciddi 

sənət nailiyyətləri qazana bilmirdi. Kollektivin yaradıcı heyəti dövlət himayəsindən məhrum 

olduğuna görə dağılmışdı. 1946-cı ilin 25 aprelində sənət ocağının cəmi 25 ştatı vardı. Teatrın əksər 

aktyorları Azərbaycanın  əyalət teatrlarına səpələnmişdilər. Gürcüstan Respublikasının kollektivə 

göstərdiyi laqeyd münasibət gündən-günə daha da artırdı. Buna görə teatr, demək olar, Tiflisin 

özündə nadir hallarda tamaşa oynaya bilirdi. Neçə illərdən bəri dövlət teatrının klub səviyyəsində 

olan binası yarıtmaz hala düşmüşdü və truppanı oradan əlverişli binaya köçürmək  şəhər 

məmurlarından kimsəni maraqlandırmırdı. Ciddi müqavimətlərə rast gələn, inzibati çətinliklərə 

düçar olan Tiflis Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı 2 yanvar 1947-ci ildə öz fəaliyyətini dayandırmaq 

məcburiyyətində aldı. 

Uzun fasilədən sonra 1998-ci il mayın 17-də Gürcüstan Respublikasının prezidenti Eduard 

Şevardnadze Tiflisdə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının bərpası üçün fərman imzaladı. Ancaq 

Gürcüstan Respublikasının  əlaqədar nazirliklərdə çalışan məmurlarının laqeydliyi ucbatından bu 

teatr indiyədək bərpa olunmayıb.