Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə

Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsirii
1
Meşə və göl sakinlərinin şəkillərinin nömrələrini cədvəlin uyğun sütun-
larında yerləşdirin:
Meşə sakinləri
Göl sakinləri
· Onlar öz aralarında və mühitlə necə bağlıdırlar?
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15
Temperaturun  təsiri.  Orqanizmlər  müəyyən  temperatur  hüdu-
dunda  yaşamağa  uyğunlaşmışdır.  Onların  bəzilərinin  (məsələn: 
qurbağa, kərtənkələ) bədən temperaturu ətraf mühitdən asılı olur. 
Quşlar və məməlilər isə mühit temperaturundan asılı olmadıqları 
üçün  ilboyu  fəal  həyat  tərzi  sürürlər.  Qışda  qida  tapa  bilməyən 
porsuqlar, ayılar, kirpilər fəal olmur və qış yuxusuna gedirlər. Bəzi 
quşlar isə qida ilə zəngin isti ölkələrə uçurlar.
Orqanizmlərə digər canlılar da 
təsir göstərirlər. Nəticədə canlılar arasında müəyyən münasibətlər 
formalaşır. 
Orqanizmlərə canlıların təsiri. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
Orqanizmlərə təsir 
edən amilləri uyğun 
çərçivələrdə yazın.
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Xarici mühit  amilləri
Cansız amillər
Canlı amillər
Orqanizm
Mühit amilləri
Ekoloji amillər
Ekologiya
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün. Birinci sütunda 
fikirlərin nömrəsini, ikinci sütunda isə hansı 
amilin təsirindən söhbət getdiyini qeyd edin: 
a)  Timsahların  çoxalması  zamanı  gələcək 
Ekoloji amil
Fakt
a)
b)
dölün  cinsini  1°C  temperatur  fərqi  müəyyən  edir.  b)  Qaragilə  və 
mərcangilə  toxumları  yalnız  qidalanan  heyvanın  həzm  sistemindən 
keçdikdən sonra  cücərir.  c) Gəmiricilər taxıl bitkiləri ilə qidalanmaqla 
onların  məhsuldarlığını  aşağı  salırlar.  d)  Heyvanların  bir  çoxu 
gündüzlər  yatır,  gecələr  isə  fəal  olurlar.  Onlar  gecə  ov  etmək  üçün 
uyğunlaşmalara malikdirlər.
2. Cədvəli dəftərinizə köçürün və onu tamamlayın:
Cansız təbiət  amilləri
Bitkilərin cavab reaksiyaları
Heyvanların cavab reaksiyaları
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün 
amilləri __ , canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf 
mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə 
__ adlanır.
Təbii birliklər
Canlı  orqanizmlərin  təbii  birlikləri.  Meşə,  çəmən,  bataqlıqda 
olan  canlılar qrup halında birgə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Müəy-
yən  ərazidə  birgə  yaşamağa  uyğunlaşan  müxtəlif  canlılar  qrupu 

4
4
təbii  birliklər  əmələ  gətirir.  Təbii 
birliklərdə  canlı  orqanizmlər  bir-
biri  ilə  və  cansız  təbiət  amillərilə 
(torpaq, su və s.) əlaqədədirlər. 
Təbii  birliklər  və 
onları əhatə edən mühit vahid sistem 
– ekoloji sistem adlanır. İstənilən eko-
loji  sistemdə  əsas  yeri  üzvi  maddə 
“istehsalçıları” olan yaşıl bitkilər tu-
tur. Ekoloji sistemlərdə bir orqanizm 
digəri  ilə  qidalandığı  üçün  bunlar 
Ekoloji  sistem. 
47.
 
Təbii birliklər
· Bu hekayədə hansı canlılar təsvir olunmuşdur? 
· Onları bataqlıqda yaşamağa cəlb edən nədir?
Ramiz dostuna hekayədən bir parça oxudu:  
...  “Uzun  qarğılar  bitmiş  bataqlığın  kənarında  bir  qədər  dayandım.   
Suyun üzərində isə dövrə vuran iynəcələr sanki bir-birini qovurdular.   
Qəflətən sudan çıxan qurbağa bir anda  bitkinin üzərinə qonan cücülər-
dən  birini  tutdu.  Qamışlıqdan  çıxan  leyləyi  gördükdə  yenidən  suda 
gizlənsə də,  onun uzun dimdiyindən xilas ola bilmədi”.
141
140
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsirii
1
Meşə və göl sakinlərinin şəkillərinin nömrələrini cədvəlin uyğun sütun-
larında yerləşdirin:
Meşə sakinləri
Göl sakinləri
· Onlar öz aralarında və mühitlə necə bağlıdırlar?
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15
Temperaturun  təsiri.  Orqanizmlər  müəyyən  temperatur  hüdu-
dunda  yaşamağa  uyğunlaşmışdır.  Onların  bəzilərinin  (məsələn: 
qurbağa, kərtənkələ) bədən temperaturu ətraf mühitdən asılı olur. 
Quşlar və məməlilər isə mühit temperaturundan asılı olmadıqları 
üçün  ilboyu  fəal  həyat  tərzi  sürürlər.  Qışda  qida  tapa  bilməyən 
porsuqlar, ayılar, kirpilər fəal olmur və qış yuxusuna gedirlər. Bəzi 
quşlar isə qida ilə zəngin isti ölkələrə uçurlar.
Orqanizmlərə digər canlılar da 
təsir göstərirlər. Nəticədə canlılar arasında müəyyən münasibətlər 
formalaşır. 
Orqanizmlərə canlıların təsiri. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
Orqanizmlərə təsir 
edən amilləri uyğun 
çərçivələrdə yazın.
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Xarici mühit  amilləri
Cansız amillər
Canlı amillər
Orqanizm
Mühit amilləri
Ekoloji amillər
Ekologiya
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün. Birinci sütunda 
fikirlərin nömrəsini, ikinci sütunda isə hansı 
amilin təsirindən söhbət getdiyini qeyd edin: 
a)  Timsahların  çoxalması  zamanı  gələcək 
Ekoloji amil
Fakt
a)
b)
dölün  cinsini  1°C  temperatur  fərqi  müəyyən  edir.  b)  Qaragilə  və 
mərcangilə  toxumları  yalnız  qidalanan  heyvanın  həzm  sistemindən 
keçdikdən sonra  cücərir.  c) Gəmiricilər taxıl bitkiləri ilə qidalanmaqla 
onların  məhsuldarlığını  aşağı  salırlar.  d)  Heyvanların  bir  çoxu 
gündüzlər  yatır,  gecələr  isə  fəal  olurlar.  Onlar  gecə  ov  etmək  üçün 
uyğunlaşmalara malikdirlər.
2. Cədvəli dəftərinizə köçürün və onu tamamlayın:
Cansız təbiət  amilləri
Bitkilərin cavab reaksiyaları
Heyvanların cavab reaksiyaları
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün 
amilləri __ , canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf 
mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə 
__ adlanır.
Təbii birliklər
Canlı  orqanizmlərin  təbii  birlikləri.  Meşə,  çəmən,  bataqlıqda 
olan  canlılar qrup halında birgə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Müəy-
yən  ərazidə  birgə  yaşamağa  uyğunlaşan  müxtəlif  canlılar  qrupu 

4
4
143
142
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
Canlı orqanizmlərin təbii birliklər şəklində yaşa-
masının başlıca səbəbi burada onların yaşayışı üçün 
əlverişli mühitin olmasıdır.
arasında  müəyyən  əlaqə  –  qida 
zənciri  yaranır.
Sadə  qida  zəncirləri,  adətən, 
bir-biri ilə birləşərək mürəkkəb şə-
bəkə əmələ gətirir. Təbii birlikləri 
təşkil edən canlılar arasında birgə 
yaşamağı təmin edən müxtəlif mü-
nasibətlər formalaşır.
Rəqabət  münasibətləri. 
 Rəqabətə dözə bilməyən-
lər isə məhv olurlar.
Yırtıcı  –  şikar  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə yırtıcı – şikar mü-
nasibətlərinə  də  rast  gəlinir.  Əl-
verişli şəraitdə (məsələn: qida bol 
olduqda)  şikarların  sayı  artarsa, 
buna  müvafiq  yırtıcıların  da 
miqdarı artır. Yırtıcılar həm də sa-
nitar rolunu oynayaraq xəstə hey-
vanları  tutub  yeyir  və  bununla 
xəstəliklərin  yayılmasının  qarşı-
sını alırlar.
Parazit  –  sahib  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə bəzən bir     orqa-
nizm  digər  orqanizmdən  yaşayış 
məskəni  kimi  istifadə  edir  və 
onun hesabına qidalanır. Belə or-
qanizm – parazit, parazitin yaşa-
dığı  orqanizm isə sahib adlanır. 
Əlverişli qarşılıqlı münasibətlər 
(simbioz).   Təbii birliklərdə birgə 
yaşamaqla  əlaqədar  bitkilər  və 
heyvanlar, bitkilər və mikroorqa-
nizmlər,  bir  heyvan  növü  ilə  di-
gəri  arasında  əlverişli  qarşılıqlı 
münasibətlər  formalaşır.  Məsə-
lən, kəpənəklər çiçəklərin tozlan-
masında  iştirak  edir,  özləri  isə 
nektarla qidalanırlar.
Oxşar 
həyat tərzi keçirən eyni və ya müx-
təlif  növə    mənsub  olan    fərdlər 
arasında  gedən  mübarizə  rəqabət 
adlanır.
Sadə qida zənciri
Rəqabət münasibətləri
Yırtıcı – şikar münasibətləri
Ekoloji sistem
Qida zəncirlərinin 
mürəkkəb şəbəkəsi
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər 
Qurbağa, ağcaqanad, 
qamış, buynuzyarpaq.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Birgə yaşayış formaları
Qarşılıqlı münasibətdə olan 
orqanizmlər
Yırtıcı – şikar
Parazit  sahib
– 
Rəqabət
Əhəmiyyəti
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ekoloji sistem
Təbii birliklər
2. Nümunəyə əsasən, uyğunluğu müəyyən edin.
 
IV. Göl
III. Səhra
II. Meşə
I. Bataqlıq
Maral, ayı, sincab, 
canavar, qaban, palıd.
Qurbağa, boz vağ,  şeh-
çiçəyi, qamış, zəli.
Kərtənkələ, əqrəb, sak-
saul, kaktus.
Heyvanlar və bitkilər
Təbii birliklər
Təbii birliklərin şərhi
Nümunə: 
I-c-2
1. Şəkillərə baxın. Bitki və heyvanlardan bir neçə halqadan ibarət müxtəlif 
qida zənciri qurun.
__müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müx-
təlif canlılar qrupu olub  onları əhatə edən mühitlə 
vahid sistem təşkil edir ki, bu da __ adlanır.
1
2
3
4
5
6
İçməli, axar suyu olan su 
hövzəsinin bir hissəsidir.
Yerin çoxsaylı həyat forma-
larına malik bitki örtüyüdür. 
Əsas yeri  ağac, kol və otlar 
tutur. 
Qurunun düzənlik hissəsidir, 
yağıntı az olur, torpaq qum-
saldır, uzunmüddətli isti 
yayı olur, qış isə qısa və so-
yuq keçir, rütubət aşağıdır.
Durğun suyu olan su hövzə-
sidir, torpağı rütubətlidir, 
azqidalıdır.
a
b
c
d
1
2
3
4

4
4
143
142
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
Canlı orqanizmlərin təbii birliklər şəklində yaşa-
masının başlıca səbəbi burada onların yaşayışı üçün 
əlverişli mühitin olmasıdır.
arasında  müəyyən  əlaqə  –  qida 
zənciri  yaranır.
Sadə  qida  zəncirləri,  adətən, 
bir-biri ilə birləşərək mürəkkəb şə-
bəkə əmələ gətirir. Təbii birlikləri 
təşkil edən canlılar arasında birgə 
yaşamağı təmin edən müxtəlif mü-
nasibətlər formalaşır.
Rəqabət  münasibətləri. 
 Rəqabətə dözə bilməyən-
lər isə məhv olurlar.
Yırtıcı  –  şikar  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə yırtıcı – şikar mü-
nasibətlərinə  də  rast  gəlinir.  Əl-
verişli şəraitdə (məsələn: qida bol 
olduqda)  şikarların  sayı  artarsa, 
buna  müvafiq  yırtıcıların  da 
miqdarı artır. Yırtıcılar həm də sa-
nitar rolunu oynayaraq xəstə hey-
vanları  tutub  yeyir  və  bununla 
xəstəliklərin  yayılmasının  qarşı-
sını alırlar.
Parazit  –  sahib  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə bəzən bir     orqa-
nizm  digər  orqanizmdən  yaşayış 
məskəni  kimi  istifadə  edir  və 
onun hesabına qidalanır. Belə or-
qanizm – parazit, parazitin yaşa-
dığı  orqanizm isə sahib adlanır. 
Əlverişli qarşılıqlı münasibətlər 
(simbioz).   Təbii birliklərdə birgə 
yaşamaqla  əlaqədar  bitkilər  və 
heyvanlar, bitkilər və mikroorqa-
nizmlər,  bir  heyvan  növü  ilə  di-
gəri  arasında  əlverişli  qarşılıqlı 
münasibətlər  formalaşır.  Məsə-
lən, kəpənəklər çiçəklərin tozlan-
masında  iştirak  edir,  özləri  isə 
nektarla qidalanırlar.
Oxşar 
həyat tərzi keçirən eyni və ya müx-
təlif  növə    mənsub  olan    fərdlər 
arasında  gedən  mübarizə  rəqabət 
adlanır.
Sadə qida zənciri
Rəqabət münasibətləri
Yırtıcı – şikar münasibətləri
Ekoloji sistem
Qida zəncirlərinin 
mürəkkəb şəbəkəsi
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər 
Qurbağa, ağcaqanad, 
qamış, buynuzyarpaq.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Birgə yaşayış formaları
Qarşılıqlı münasibətdə olan 
orqanizmlər
Yırtıcı – şikar
Parazit  sahib
– 
Rəqabət
Əhəmiyyəti
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ekoloji sistem
Təbii birliklər
2. Nümunəyə əsasən, uyğunluğu müəyyən edin.
 
IV. Göl
III. Səhra
II. Meşə
I. Bataqlıq
Maral, ayı, sincab, 
canavar, qaban, palıd.
Qurbağa, boz vağ,  şeh-
çiçəyi, qamış, zəli.
Kərtənkələ, əqrəb, sak-
saul, kaktus.
Heyvanlar və bitkilər
Təbii birliklər
Təbii birliklərin şərhi
Nümunə: 
I-c-2
1. Şəkillərə baxın. Bitki və heyvanlardan bir neçə halqadan ibarət müxtəlif 
qida zənciri qurun.
__müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müx-
təlif canlılar qrupu olub  onları əhatə edən mühitlə 
vahid sistem təşkil edir ki, bu da __ adlanır.
1
2
3
4
5
6
İçməli, axar suyu olan su 
hövzəsinin bir hissəsidir.
Yerin çoxsaylı həyat forma-
larına malik bitki örtüyüdür. 
Əsas yeri  ağac, kol və otlar 
tutur. 
Qurunun düzənlik hissəsidir, 
yağıntı az olur, torpaq qum-
saldır, uzunmüddətli isti 
yayı olur, qış isə qısa və so-
yuq keçir, rütubət aşağıdır.
Durğun suyu olan su hövzə-
sidir, torpağı rütubətlidir, 
azqidalıdır.
a
b
c
d
1
2
3
4

4
4
145
144
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
fəaliyyəti qadağan edilmir. Yasaqlıqlarda bir çox illər ərzində və ya 
ilin müəyyən fəslində ayrı-ayrı növlər qorunur.
Milli parklarda qoruqlardan fərqli olaraq ərazinin bir hissəsin-
də dincəlmək və turist gəzintiləri üçün icazə verilir. Lakin ərazinin 
müəyyən sahəsi qorunur.
İnsan  müasir  elm  və  texnikanın  nailiyyətlərindən  istifadə  et-
məklə  təbiətin qorunması yollarını araşdırır. Bunun üçün meşələ-
rin bərpası, təmizləyici qurğular, tullantısız texnologiya üsulları iş-
lənib hazırlanır.
48. 
İnsan və canlı təbiət
· İri şəhərlərdə xəstəliklərin çoxalması nə ilə əlaqədardır?
· Ətraf mühitin çirklənməsinin başlıca səbəbləri hansılardır?
Son dövrlərin statistikasına görə, böyük şəhərlərdə tənəffüs yol-
ları, mədə-bağırsaq, sinir və bu kimi xəstəliklər kənd yerlərinə nis-
bətən  çoxalmışdır...  Xəstəliklərin  artması  müvafiq  olaraq  ölüm 
hallarının çoxalmasına da səbəb olmuşdur.
İnsanın təbiətə təsiri. Qədim insanların təbiətə təsiri o qədər də 
güclü olmamışdır. Onlar 
yeməli bitki-
ləri  toplamış  və  vəhşi  heyvanları  ovlamışlar.  Hazırkı  dövrdə 
insanın təbiətə təsiri o qədər geniş miqyas alıb ki, təbiətdə mövcud 
olan  tarazlığın  pozulması  təhlükəsi  yaranıb.  Bu  səbəbdən  bə-
şəriyyət təbiətin qorunması barədə düşünməyə başlayıb.
“Qırmızı  kitab”.  Yer  üzərində  canlı  aləmin  sərvət-
lərinin qorunması üçün 1948-ci ildə Beynəlxalq Təbiəti və 
Təbii Ehtiyatların Mühafizəsi İttifaqı (BTMİ) yaradıldı. 
Onun təşkil etdiyi komissiya tərəfindən 1963-cü ildə ilk 
“Qırmızı  kitab”  nəşr  olundu.  “Qırmızı  kitab”  –  daim  fə-
aliyyət göstərən dövlət sənədi olub nadir və nəsli kəsilmək-
də olan növlərin müasir vəziyyəti barədə məlumatları özündə əks 
etdirir.
Azərbaycanın ilk “Qırmızı kitab”ı 1989-cu ildə nəşr olunmuşdur. 
Qorunan  ərazilər.  Canlıların  nadir  növlərinin  saxlanılması  və 
onun qorunması üçün qorunan ərazilər – qoruqlar, yasaqlıqlar və 
milli parklar yaradılır. Azərbaycanda 9 milli park, 11 qoruq və 24 
yasaqlıq var.
Qoruqlar ciddi mühafizə olunan təbiət sahələridir. Qoruq ərazi-
sində mal-qara otarmaq, turizm, ov etmək, ağac kəsmək kimi insa-
nın bütün təsərrüfat fəaliyyəti qadağan edilir.
Yasaqlıqlar bəzi növlərin saxlanılması üçün müvəqqəti qorunan 
ərazidir. Burada insanın qorunan növə ziyan vurmayan təsərrüfat 
özlərinə qida əldə etmək üçün 
Şəkillərə baxın. Ətraf mühitə təsir edən hansı amillər təsvir olunmuş-
dur? Bu amillərin təsiri nəyə gətirib çıxarır?
1
1
2
3
4
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
İnsan fəaliyyətinin təbiətə təsir 
edən əsas amillərini sadalayın.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Mənfi təsirlər
Müsbət təsirlər
1. İşarələrin mənasını izah edin.
2. Qorunan əraziləri və onların xüsusiyyətlərini müvafiq xanalarına  yaz-
maqla cədvəli tamamlayın.
Qoruqlar
Yasaqlıqlar 
Milli parklar 
“Qırmızı kitab”
Canlıların  nadir  növlərinin  saxlanılması  və  onun 
mühafizəsi  üçün  qorunan  ərazilər  –  __,  __,  __ 
yaradılır.  Qorunması  vacib  olan  növlərin  adları  __ 
daxil edilir. 
Yasaqlıqlar
Qorunan ərazilər
Сiddi mühafizə olunan təbiət 
sahələridir. Ərazidə insanın 
bütün təsərrüfat fəaliyyəti 
qadağan edilir.
Xüsusiyyətləri
1
2
3
4
5
6
?
?
?
?

4
4
145
144
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
fəaliyyəti qadağan edilmir. Yasaqlıqlarda bir çox illər ərzində və ya 
ilin müəyyən fəslində ayrı-ayrı növlər qorunur.
Milli parklarda qoruqlardan fərqli olaraq ərazinin bir hissəsin-
də dincəlmək və turist gəzintiləri üçün icazə verilir. Lakin ərazinin 
müəyyən sahəsi qorunur.
İnsan  müasir  elm  və  texnikanın  nailiyyətlərindən  istifadə  et-
məklə  təbiətin qorunması yollarını araşdırır. Bunun üçün meşələ-
rin bərpası, təmizləyici qurğular, tullantısız texnologiya üsulları iş-
lənib hazırlanır.
48. 
İnsan və canlı təbiət
· İri şəhərlərdə xəstəliklərin çoxalması nə ilə əlaqədardır?
· Ətraf mühitin çirklənməsinin başlıca səbəbləri hansılardır?
Son dövrlərin statistikasına görə, böyük şəhərlərdə tənəffüs yol-
ları, mədə-bağırsaq, sinir və bu kimi xəstəliklər kənd yerlərinə nis-
bətən  çoxalmışdır...  Xəstəliklərin  artması  müvafiq  olaraq  ölüm 
hallarının çoxalmasına da səbəb olmuşdur.
İnsanın təbiətə təsiri. Qədim insanların təbiətə təsiri o qədər də 
güclü olmamışdır. Onlar 
yeməli bitki-
ləri  toplamış  və  vəhşi  heyvanları  ovlamışlar.  Hazırkı  dövrdə 
insanın təbiətə təsiri o qədər geniş miqyas alıb ki, təbiətdə mövcud 
olan  tarazlığın  pozulması  təhlükəsi  yaranıb.  Bu  səbəbdən  bə-
şəriyyət təbiətin qorunması barədə düşünməyə başlayıb.
“Qırmızı  kitab”.  Yer  üzərində  canlı  aləmin  sərvət-
lərinin qorunması üçün 1948-ci ildə Beynəlxalq Təbiəti və 
Təbii Ehtiyatların Mühafizəsi İttifaqı (BTMİ) yaradıldı. 
Onun təşkil etdiyi komissiya tərəfindən 1963-cü ildə ilk 
“Qırmızı  kitab”  nəşr  olundu.  “Qırmızı  kitab”  –  daim  fə-
aliyyət göstərən dövlət sənədi olub nadir və nəsli kəsilmək-
də olan növlərin müasir vəziyyəti barədə məlumatları özündə əks 
etdirir.
Azərbaycanın ilk “Qırmızı kitab”ı 1989-cu ildə nəşr olunmuşdur. 
Qorunan  ərazilər.  Canlıların  nadir  növlərinin  saxlanılması  və 
onun qorunması üçün qorunan ərazilər – qoruqlar, yasaqlıqlar və 
milli parklar yaradılır. Azərbaycanda 9 milli park, 11 qoruq və 24 
yasaqlıq var.
Qoruqlar ciddi mühafizə olunan təbiət sahələridir. Qoruq ərazi-
sində mal-qara otarmaq, turizm, ov etmək, ağac kəsmək kimi insa-
nın bütün təsərrüfat fəaliyyəti qadağan edilir.
Yasaqlıqlar bəzi növlərin saxlanılması üçün müvəqqəti qorunan 
ərazidir. Burada insanın qorunan növə ziyan vurmayan təsərrüfat 
özlərinə qida əldə etmək üçün 
Şəkillərə baxın. Ətraf mühitə təsir edən hansı amillər təsvir olunmuş-
dur? Bu amillərin təsiri nəyə gətirib çıxarır?
1
1