Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

5. Hansı toxumalar yalnız heyvan orqanizmləri üçün 
xarakterikdir? Üç düzgün cavab seçin: 
А. mexaniki   В. törədici С. sinir  D. əzələ Е. piy  F. əsas
6. Hansı toxuma orqanizmlərin xarici mühitlə əlaqəsini təmin edir? 
А) Əsas    
В) Ötürücü    
С) Mexaniki     
D) Örtük   
Е) Törədici

51
50
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Cümlələrdəki səhvləri taparaq onları doğru ifadələrlə əvəz edin:
· Sitoplazma hüceyrənin möhtəviyyatını təşkil edən bərk maddədir;
· Bitki hüceyrəsində yerləşən yaşıl plastidlər leykoplastlar adlanır;
· Daxilində hüceyrə şirəsi olan hüceyrə boşluğu nüvə adlanır;
· Nüvə hüceyrənin daxili möhtəviyyatını təşkil edir;
· Hüceyrə divarı özündə hüceyrənin irsi məlumatlarını saxlayır.
2. Düzgün variantı seçin: 
a)  Bakteriyalar  prokariotdur/eukariotdur;  b)  Bakteriyalar  əlveriş-
li/qeyri-əlverişli şəraitdə spor əmələ gətirir  c) Digər canlının bədənin-
də yaşayan bakteriyalar parazit/saprofit bakteriyalar adlanır  d) Bit-
ki/heyvan hüceyrəsində olduğu kimi, bakteriya hüceyrəsi də hüceyrə 
divarı ilə əhatə olunmuşdur  e) Əlverişli şəraitdə bakteriya hər 20 də-
qiqədən/hər 2–3 saatdan bir bölünür.
;
;
;
4. Boş yerlərə açar sözlərdən hansı uyğundur? 
A. Bitkilərdə əsasən __ toxumanın hüceyrələri bölünür. B. __ toxuma-
sının  əsas  funksiyası  orqanizmi  xarici  mühitin  zərərli  təsirlərindən 
qorumaqdır.  C. __ toxumanın hüceyrələrinin divarı oduncaqlaşmış olur. 
Bu  toxuma  bitkidə  və  onun  orqanlarında  dayaq  rolunu  oynayır.    D. 
Yarpaq ləti və meyvələr əsasən __ toxumadan təşkil olunub.
Açar sözlər: törədici, mexaniki, əsas, örtük
3. Uşaqlar hansı canlılar haqqında danışırlar?
Amyöb
Volvoks
Ìnfuzor-tärlik
Bakteriya
– Koloniya 
halında yaşayan 
canlı çoxlu sayda 
qamçılı hüceyrə-
lərdən ibarətdir.
– Bədən forması 
ayaqqabı içliyinə 
bənzəyir. Onu xaric-
dən örtən çoxsaylı 
kirpikciklərlə 
hərəkət edir.
–  Formalaşmış 
nüvəsi olmayan 
birhüceyrəli can-
lı; prokariotlara 
aiddir.
– Yalançı ayaq-
ların köməyi ilə 
hərəkət edən 
birhüceyrəli 
orqanizmdir.
İlqar
Azər
Cəmilə
Gülər
7. Lövhədəki şəkillərlə şagirdlərin cavablarını uyğunlaşdırın:
8. Düzgün ifadələri seçin:
1. Orqanlar sistemində ümumi işi yerinə yetirən orqanlar birləşir. 
2. Ürək, böyrəklər, ağciyər daxili orqanlardır. 
3. İfrazat sistemi orqanizmdə qaz mübadiləsini təmin edir. 
4. Orqanların uzlaşmış işini sinir sistemi təmin edir. 
Qəlsəmələr
Traxeyalar
Ağciyərlər
İlqar
Azər
Güllü
a
b
c
T Ə N Ə F F Ü S     O R Q A N L A R I
9. Hansı sırada heyvanların həzm sisteminə aid olan orqanlar göstə-
rilmişdir?
А. Böyrəklər, mədə, ağciyər 
B. Udlaq, qida borusu, mədə
C. Mədə, bağırsaq, qəlsəmələr  
D. Sidik axarları, böyrəklər, udlaq
Е. Qida borusu, böyrəklər, bağırsaq
5. Hansı toxumalar yalnız heyvan orqanizmləri üçün 
xarakterikdir? Üç düzgün cavab seçin: 
А. mexaniki   В. törədici С. sinir  D. əzələ Е. piy  F. əsas
6. Hansı toxuma orqanizmlərin xarici mühitlə əlaqəsini təmin edir? 
А) Əsas    
В) Ötürücü    
С) Mexaniki     
D) Örtük   
Е) Törədici

1
2
2
53
52
1. Zoğ (gövdə) 
2. Yarpaq 3.Kök
məsələn: “Çiçək tozlanmasa, toxum əmələ gəlməz”.
Vegetativ orqanlar 
Toxum
Generativ orqanlar
Meyvəyanlığı
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Funksiyaları: a) bitkini torpağa bərkidir; b) fotosintez; c) cinsiyyət hü-
ceyrələri əmələ gəlir; d) toxumun yayılmasında iştirak edir; e) yarpaqlar 
və kök arasında əlaqə yaradır; f) burada bitkiyə başlanğıc verən rüşeym 
əmələ gəlir.
Bitki orqanlarının adını müəyyən  
edin və dəftərinizdə cədvələ yazın.
Bitki orqanları: 1) toxum 2) yarpaq 3) kök 4) çiçək  5) gövdə 6) meyvə
1. Bitkinin orqanları ilə funksiyaları arasında uyğunluğu müəyyən edin:
2. İstənilən iki bitki orqanı arasında qarşılıqlı əlaqəni göstərən cümlələr 
qurun:
Bitkidə həyat fəaliyyəti proseslərində __, onun 
çoxalma proseslərində isə  __  iştirak  edir.
Cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsindən __əmələ 
gəlir.
Bitki orqanları
Vegetativ
Generativ
a)
a)
Açar sözl e r
Generativ orqanlar
Vegetativ orqanlar
Ziqot
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
yət hüceyrələri birləşərək ziqot (yun.– “birləşən cütlük”) yaradır. 
Ziqotdan isə bitkiyə başlanğıc verən rüşeym əmələ gəlir. Toxum – 
içərisində  rüşeymə  və  ehtiyat  qida  maddəsinə  malik  orqandır. 
Meyvəyanlığı – toxumu xarici təsirlərdən qoruyur və onun yayıl-
masını təmin edir.
1
2
3
Çiçək
Meyvə
Çəyirdək
16.
 
Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları
Çiçəkli  bitkilərin  əsas  orqanları. 
Bitkilər  –  kök,  gövdə,  yarpaq,  çi-
çək,  toxum,  meyvə  kimi  hissələr-
dən təşkil olunur. Bunlar bitki or-
qanizminin əsas orqanlarıdır. Bit-
kinin orqanları  yerinə yetirdikləri 
funksiyalarına  görə  iki  qrupa  bö-
lünür  –  vegetativ  və  generativ  or-
qanlar.
Vegetativ  orqanlar.   
Kök, gövdə və 
yarpaq çiçəkli bitkilərin əsas vege-
tativ orqanlarıdır. Kökün əsas və-
zifəsi  bitkini  torpağa  bərkitmək, 
torpaqdan suyu və suda həll olmuş 
mineral maddələri sormaq, həmin 
maddələri  bitkinin  yerüstü  hissə-
Ağacın hissələri bir-biri ilə söhbət edirdi. Onlardan biri Günəş səl-
tənətində yaşaması ilə qürrələnərək bütün ağırlıqları öz çiynində 
daşıdığını, digəri isə qaranlıqlar dünyasında yaşaması və möhkəm 
təməl  yaradaraq  ağacı  bütün  həyatı  boyu  dik  vəziyyətdə  saxla-
masından danışdı. Sizcə, şöhbətdə iştirak edən orqanlar hansıdır?
· Canlı orqanizmlərə hansı funksiyalar xasdır?
· Bu funksiyaları bitkinin hansı hissələri yerinə yetirir?
Çiçəkli bitkilərin 
orqanlarının 
öyrənilməsi.
Herbari nümu-
nəsinə, yaxud hər 
hansı bitkiyə nəzər 
yetirərək onu şəkil-
lə müqayisə edin. 
Dəftərinizdə 
aşağıdakı suallara 
qeydlər yazın.
·
olunmuşdur?
·
 Bu hissələrin hansı 
xüsusiyyətlərini bilirsiniz?
 Bitki hansı hissələrdən təşkil 
sinə ötürməkdir. Bəzi hallarda kök özündə qida maddələri toplayır.
Gövdə üzərində yarpaqlar və tumurcuqlar olur. Onun cavan hissəsi isə 
zoğ adlanır. Gövdənin əsas funksiyaları bitkinin kökü ilə yarpaqları 
arasında əlaqə yaratmaq, budaqları və yarpaqları işığa çıxarmaqdır.
Yarpaq vasitəsilə bitkidə üzvi maddələrin hazırlanması, suyun bu-
xarlanması və  qaz mübadiləsi həyata keçirilir. Yarpaqda əmələ gə-
lən üzvi maddələr hesabına bitki öz bədənini qurur.
Generativ orqanlar. 
Çoxalma prosesində iştirak edən orqanlara – 
çiçək, toxum və meyvə aiddir. Çiçək – şəklini dəyişmiş və qısalmış 
zoğdur. Ən mühüm hissələri dişicik (dişi cinsiyyət orqanı) və erkək-
cikdir (erkək cinsiyyət orqanı). Bu orqanlarda əmələ gələn cinsiy-
 
3
-cü
 
Bitkilərin vegetativ orqanları

1
2
2
53
52
1. Zoğ (gövdə) 
2. Yarpaq 3.Kök
məsələn: “Çiçək tozlanmasa, toxum əmələ gəlməz”.
Vegetativ orqanlar 
Toxum
Generativ orqanlar
Meyvəyanlığı
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Funksiyaları: a) bitkini torpağa bərkidir; b) fotosintez; c) cinsiyyət hü-
ceyrələri əmələ gəlir; d) toxumun yayılmasında iştirak edir; e) yarpaqlar 
və kök arasında əlaqə yaradır; f) burada bitkiyə başlanğıc verən rüşeym 
əmələ gəlir.
Bitki orqanlarının adını müəyyən  
edin və dəftərinizdə cədvələ yazın.
Bitki orqanları: 1) toxum 2) yarpaq 3) kök 4) çiçək  5) gövdə 6) meyvə
1. Bitkinin orqanları ilə funksiyaları arasında uyğunluğu müəyyən edin:
2. İstənilən iki bitki orqanı arasında qarşılıqlı əlaqəni göstərən cümlələr 
qurun:
Bitkidə həyat fəaliyyəti proseslərində __, onun 
çoxalma proseslərində isə  __  iştirak  edir.
Cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsindən __əmələ 
gəlir.
Bitki orqanları
Vegetativ
Generativ
a)
a)
Açar sözl e r
Generativ orqanlar
Vegetativ orqanlar
Ziqot
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
yət hüceyrələri birləşərək ziqot (yun.– “birləşən cütlük”) yaradır. 
Ziqotdan isə bitkiyə başlanğıc verən rüşeym əmələ gəlir. Toxum – 
içərisində  rüşeymə  və  ehtiyat  qida  maddəsinə  malik  orqandır. 
Meyvəyanlığı – toxumu xarici təsirlərdən qoruyur və onun yayıl-
masını təmin edir.
1
2
3
Çiçək
Meyvə
Çəyirdək
16.
 
Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları
Çiçəkli  bitkilərin  əsas  orqanları. 
Bitkilər  –  kök,  gövdə,  yarpaq,  çi-
çək,  toxum,  meyvə  kimi  hissələr-
dən təşkil olunur. Bunlar bitki or-
qanizminin əsas orqanlarıdır. Bit-
kinin orqanları  yerinə yetirdikləri 
funksiyalarına  görə  iki  qrupa  bö-
lünür  –  vegetativ  və  generativ  or-
qanlar.
Vegetativ  orqanlar.   
Kök, gövdə və 
yarpaq çiçəkli bitkilərin əsas vege-
tativ orqanlarıdır. Kökün əsas və-
zifəsi  bitkini  torpağa  bərkitmək, 
torpaqdan suyu və suda həll olmuş 
mineral maddələri sormaq, həmin 
maddələri  bitkinin  yerüstü  hissə-
Ağacın hissələri bir-biri ilə söhbət edirdi. Onlardan biri Günəş səl-
tənətində yaşaması ilə qürrələnərək bütün ağırlıqları öz çiynində 
daşıdığını, digəri isə qaranlıqlar dünyasında yaşaması və möhkəm 
təməl  yaradaraq  ağacı  bütün  həyatı  boyu  dik  vəziyyətdə  saxla-
masından danışdı. Sizcə, şöhbətdə iştirak edən orqanlar hansıdır?
· Canlı orqanizmlərə hansı funksiyalar xasdır?
· Bu funksiyaları bitkinin hansı hissələri yerinə yetirir?
Çiçəkli bitkilərin 
orqanlarının 
öyrənilməsi.
Herbari nümu-
nəsinə, yaxud hər 
hansı bitkiyə nəzər 
yetirərək onu şəkil-
lə müqayisə edin. 
Dəftərinizdə 
aşağıdakı suallara 
qeydlər yazın.
·
olunmuşdur?
·
 Bu hissələrin hansı 
xüsusiyyətlərini bilirsiniz?
 Bitki hansı hissələrdən təşkil 
sinə ötürməkdir. Bəzi hallarda kök özündə qida maddələri toplayır.
Gövdə üzərində yarpaqlar və tumurcuqlar olur. Onun cavan hissəsi isə 
zoğ adlanır. Gövdənin əsas funksiyaları bitkinin kökü ilə yarpaqları 
arasında əlaqə yaratmaq, budaqları və yarpaqları işığa çıxarmaqdır.
Yarpaq vasitəsilə bitkidə üzvi maddələrin hazırlanması, suyun bu-
xarlanması və  qaz mübadiləsi həyata keçirilir. Yarpaqda əmələ gə-
lən üzvi maddələr hesabına bitki öz bədənini qurur.
Generativ orqanlar. 
Çoxalma prosesində iştirak edən orqanlara – 
çiçək, toxum və meyvə aiddir. Çiçək – şəklini dəyişmiş və qısalmış 
zoğdur. Ən mühüm hissələri dişicik (dişi cinsiyyət orqanı) və erkək-
cikdir (erkək cinsiyyət orqanı). Bu orqanlarda əmələ gələn cinsiy-
 
3
-cü
 
Bitkilərin vegetativ orqanları

olur. Bu tumurcuqdakı törədici toxumadan, adətən, çiçək qrupu və 
ya tək çiçək inkişaf edir.
Tumurcuğun inkişafı.
şir. Tumurcuğun daxilində onun bütün hissələrinin, xüsusən yar-
paq və buğumaralarının sürətlə böyüməsi baş verir. Tumurcuq pul-
cuqları bir müddət qapalı olur. Sonra onlar aralanır və cavan zoğun 
yarpaqları görünür. Tumurcuq pulcuqları tumurcuğun açılmasın-
dan sonra tökülür. Tumurcuq pulcuğunun tökülən hissəsində həl-
qəşəkilli çapıq qalır ki, bu da tumurcuq həlqəsi adlanır.
Yazda zoğ üzərində əvvəl tumurcuqlar şi-
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Zoğ üzərində __ və __ olur. Zoğ əmələ 
gətirən  tumurcuqlar  __,  çiçək  əmələ 
gətirənlər isə __ adlanır.
2.  Vegetativ və generativ tumurcuqların şəklini dəftərinizdə çəkin.  
Açar sözl e r
Təpə tumurcuğu
Yan tumurcuq
Vegetativ tumurcuqlar 
Generativ tumurcuqlar
Vegetativ tumurcuq
Generativ tumurcuq
Tumurcuq pulcuğu
Gövdə
Yaşıl yarpaqlar
Çiçək və ya  çiçək qrupu
Müşahidə və şəkil əsasında 
tumurcuğun inkişaf mər-
hələlərinin ardıcıllığını 
dəftərinizdə qeyd edin.
1
3
2
4
5
6
1. Şəkildəki tumurcuq 
hissələrinin adlarını 
qeyd edin, tumurcuqları 
adlandırın, fərqli 
xüsusiyyətlərini 
dəftərinizə yazın.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
55
54
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
1
Hər hansı bir 
bitkinin zoğunu 
nəzərdən keçi-
rin. Onu dərs-
likdəki şəkillə 
müqayisə edin. 
Dəftərdə zoğun 
hissələrinin ad-
larını qeyd edin.
17.
 
Zoğ və tumurcuğun quruluşu. Tumurcuğun inkişafı
Yazda ağaclarda nazik yaşıl budaqcıqların əmələ gəlməsini müşa-
hidə etmisiniz. Bu budaqcıqlara diqqət yetirsəniz, üzərində hansı 
hissəcikləri görərsiniz? 
Zoğ və 
gövdə, 
yarpaq və tumurcuqlardan ibarətdir. Tumurcuq   
xaricdən  tumurcuq  pulcuqları  ilə  örtülmüşdür. 
Tumurcuq pulcuqları şəklini dəyişmiş yarpaqlar 
olub  zoğu  mühitin  əlverişsiz  təsirlərindən  qo-
ruyur. Tumurcuq pulcuqlarının altında rüşeym 
halında gövdəcik və onun üzərində rüşeym ha-
lında  yarpaqcıqlar  yerləşir.  Yarpaqların  qoltu-
ğunda  çox  kiçik  rüşeym  tumurcuğu  olur.  Zoğ 
təpə  hissəsində  zərif  törədici  toxumaya  malik-
dir. Bu, böyümə konusu adlanır. 
Tumurcuğun növləri. Zoğ üzərində yerləş-
məsinə  görə  tumurcuqları  təpə  və  yan  tu-
murcuqlarına  ayırırlar.  Təpə  tumurcuğu  – 
zoğun  təpə  hissəsində  yerləşir.  Ondan  əsas 
gövdə  inkişaf  edir.  Yan  tumurcuqlar  zoğun 
yan  hissəsində  yerləşir.  Onlardan  budaqlar 
əmələ gəlir. Yarpağın zoğa birləşən hissəsi – 
buğum, iki buğum arasında qalan məsafə isə 
buğumarası adlanır.
Yarpaqla gövdə arasında qalan bucağa yar-
paq qoltuğu deyilir. Burada yerləşən yan tu-
murcuqlar qoltuq tumurcuğu adlanır.
Yan tumurcuqlara yarpaq qoltuğundan kə-
narda – buğumarasında, kökün və ya yarpa-
ğın üzərində də rast gəlinir. Bunlara  əlavə tu-
tumurcuğun quruluşu. Zoğ – 
murcuqlar deyilir. Bəzən yan tumurcuqların bəziləri bir neçə il in-
kişaf etmir və sakitlik halı keçirir. Belə tumurcuqlar yatmış tumur-
cuqlardır. Onlar lazım gəldikdə sürətlə inkişaf edərək məhv olmuş 
tumurcuqları əvəz edir.
 Vegetativ və generativ tumurcuqlar. İnkişaf tipinə görə tumur-
cuqlar  vegetativ və generativ tumurcuqlara bölünür. Vegetativ tu-
murcuq  kiçikdir.  İçərisində  rüşeym  halında  gövdə,  yarpaq  və  tu-
murcuq başlanğıcı olur. Belə tumurcuqlardan yarpaq və tumurcuğa 
malik vegetativ zoğ meydana gəlir. Generativ tumurcuq, adətən, iri 
· 
 
· 
Hansı bitki orqanlarını tanıyırsınız?
Yaşıl budaqcıqları bitki orqanı hesab etmək olarmı?
Zoğ
Təpə tumurcuğu
Yan (qoltuq) 
tumurcuq
Yarpaq
qoltuğu 
Buğum
Buğumarası
Yarpaq

olur. Bu tumurcuqdakı törədici toxumadan, adətən, çiçək qrupu və 
ya tək çiçək inkişaf edir.
Tumurcuğun inkişafı.
şir. Tumurcuğun daxilində onun bütün hissələrinin, xüsusən yar-
paq və buğumaralarının sürətlə böyüməsi baş verir. Tumurcuq pul-
cuqları bir müddət qapalı olur. Sonra onlar aralanır və cavan zoğun 
yarpaqları görünür. Tumurcuq pulcuqları tumurcuğun açılmasın-
dan sonra tökülür. Tumurcuq pulcuğunun tökülən hissəsində həl-
qəşəkilli çapıq qalır ki, bu da tumurcuq həlqəsi adlanır.
Yazda zoğ üzərində əvvəl tumurcuqlar şi-
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Zoğ üzərində __ və __ olur. Zoğ əmələ 
gətirən  tumurcuqlar  __,  çiçək  əmələ 
gətirənlər isə __ adlanır.
2.  Vegetativ və generativ tumurcuqların şəklini dəftərinizdə çəkin.  
Açar sözl e r
Təpə tumurcuğu
Yan tumurcuq
Vegetativ tumurcuqlar 
Generativ tumurcuqlar
Vegetativ tumurcuq
Generativ tumurcuq
Tumurcuq pulcuğu
Gövdə
Yaşıl yarpaqlar
Çiçək və ya  çiçək qrupu
Müşahidə və şəkil əsasında 
tumurcuğun inkişaf mər-
hələlərinin ardıcıllığını 
dəftərinizdə qeyd edin.
1
3
2
4
5
6
1. Şəkildəki tumurcuq 
hissələrinin adlarını 
qeyd edin, tumurcuqları 
adlandırın, fərqli 
xüsusiyyətlərini 
dəftərinizə yazın.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
55
54
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
1
Hər hansı bir 
bitkinin zoğunu 
nəzərdən keçi-
rin. Onu dərs-
likdəki şəkillə 
müqayisə edin. 
Dəftərdə zoğun 
hissələrinin ad-
larını qeyd edin.
17.
 
Zoğ və tumurcuğun quruluşu. Tumurcuğun inkişafı
Yazda ağaclarda nazik yaşıl budaqcıqların əmələ gəlməsini müşa-
hidə etmisiniz. Bu budaqcıqlara diqqət yetirsəniz, üzərində hansı 
hissəcikləri görərsiniz? 
Zoğ və 
gövdə, 
yarpaq və tumurcuqlardan ibarətdir. Tumurcuq   
xaricdən  tumurcuq  pulcuqları  ilə  örtülmüşdür. 
Tumurcuq pulcuqları şəklini dəyişmiş yarpaqlar 
olub  zoğu  mühitin  əlverişsiz  təsirlərindən  qo-
ruyur. Tumurcuq pulcuqlarının altında rüşeym 
halında gövdəcik və onun üzərində rüşeym ha-
lında  yarpaqcıqlar  yerləşir.  Yarpaqların  qoltu-
ğunda  çox  kiçik  rüşeym  tumurcuğu  olur.  Zoğ 
təpə  hissəsində  zərif  törədici  toxumaya  malik-
dir. Bu, böyümə konusu adlanır. 
Tumurcuğun növləri. Zoğ üzərində yerləş-
məsinə  görə  tumurcuqları  təpə  və  yan  tu-
murcuqlarına  ayırırlar.  Təpə  tumurcuğu  – 
zoğun  təpə  hissəsində  yerləşir.  Ondan  əsas 
gövdə  inkişaf  edir.  Yan  tumurcuqlar  zoğun 
yan  hissəsində  yerləşir.  Onlardan  budaqlar 
əmələ gəlir. Yarpağın zoğa birləşən hissəsi – 
buğum, iki buğum arasında qalan məsafə isə 
buğumarası adlanır.
Yarpaqla gövdə arasında qalan bucağa yar-
paq qoltuğu deyilir. Burada yerləşən yan tu-
murcuqlar qoltuq tumurcuğu adlanır.
Yan tumurcuqlara yarpaq qoltuğundan kə-
narda – buğumarasında, kökün və ya yarpa-
ğın üzərində də rast gəlinir. Bunlara  əlavə tu-
tumurcuğun quruluşu. Zoğ – 
murcuqlar deyilir. Bəzən yan tumurcuqların bəziləri bir neçə il in-
kişaf etmir və sakitlik halı keçirir. Belə tumurcuqlar yatmış tumur-
cuqlardır. Onlar lazım gəldikdə sürətlə inkişaf edərək məhv olmuş 
tumurcuqları əvəz edir.
 Vegetativ və generativ tumurcuqlar. İnkişaf tipinə görə tumur-
cuqlar  vegetativ və generativ tumurcuqlara bölünür. Vegetativ tu-
murcuq  kiçikdir.  İçərisində  rüşeym  halında  gövdə,  yarpaq  və  tu-
murcuq başlanğıcı olur. Belə tumurcuqlardan yarpaq və tumurcuğa 
malik vegetativ zoğ meydana gəlir. Generativ tumurcuq, adətən, iri 
· 
 
· 
Hansı bitki orqanlarını tanıyırsınız?
Yaşıl budaqcıqları bitki orqanı hesab etmək olarmı?
Zoğ
Təpə tumurcuğu
Yan (qoltuq) 
tumurcuq
Yarpaq
qoltuğu 
Buğum
Buğumarası
Yarpaq

Oduncaq – 
səsini  təşkil edir. Onun daxi-
lində oduncaq lifləri və boru-
cuqlar olur. 
Özək – gövdənin mərkəzində  
yerləşir.  O,  əsasən  canlı  hü-
ceyrələrdən  ibarət  ehtiyat 
toplayıcı  toxumadan  təşkil 
olunmuşdur.  Özəkdən  göv-
dənin  digər  hissələrinə  doğ-
ru qidalandırıcı funksiya ye-
gövdənin əsas his-
Şəkildə gövdənin 
hissələrini müəyyən edin.